जैसी हरळांमाजी रत्नकिळा।

कि रत्नांमाजि हिरा निळा

तैसी भाषांमाजी चोखळा।

भाषा मराठी।।

अशा शब्दात सार्थ अभिमानाने गौरवण्यात आलेल्या मराठी भाषेला दोन हजारांहून अधिक वर्षांचा समृद्ध इतिहास असल्याचे विविध पुराव्यांवरून निर्विवादपणे सिद्ध झाले आणि अभिजात भाषा म्हणून तिच्या दर्जावर अखेर गेल्या ३ ऑक्टोबर २०२४ रोजी राजमान्यतेची मोहर उमटली.

मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळावा यासाठी महाराष्ट्र सरकारने ज्येष्ठ साहित्यिक व भाषातज्ज्ञ प्रा. रंगनाथ पठारे यांच्या अध्यक्षतेखाली स्थापन केलेल्या समितीने मराठी भाषा ही प्राचीन, समृद्ध व श्रेष्ठ असल्याचे योग्य ते दाखले, साहित्य परंपरेची माहिती व इतर दस्तावेज केंद्र सरकारला सादर केले. त्यांची वस्तुनिष्ठता सिद्ध झाल्याने मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळावा यासाठी गेली दहा वर्षे सुरू असलेल्या लढ्याला यश आले आणि आपल्या मराठीच्या मुकुटात अभिजात भाषा म्हणून श्रेष्ठत्वाचे एक सुंदर मोरपीस खोवले गेले. मराठीवर प्रेम करणाऱ्या साऱ्यांना अभिमान वाटावा असा हा क्षण. अभिजात भाषेचा दर्जा प्राप्त केल्यामुळे मराठीचा गौरवशाली समृद्ध इतिहास व तिचे सांस्कृतिक वैभव आता जगभर पोहोचेल, असा विश्वास मराठीजनांच्या हृदयात निर्माण झाला आहे.

मराठीला अभिजात दर्जा प्राप्त होणे हा गौरव तर आहेच पण त्यासोबतच ती संवर्धित  व वृद्धिंगत करण्याची मोठी जबाबदारीही सर्व घटकांची आहे. महाराष्ट्रातील सर्व विद्यापीठांमध्ये मराठी भाषा विभाग संबंधित विद्यापीठांच्या स्थापनेपासूनच आहेत. परंतू स्वतंत्र मराठी भाषा विद्यापीठ मात्र राज्यात अस्तित्वात आले नव्हते. इतर राज्यांचा विचार केला तर दक्षिणेकडील राज्यांमध्ये अशी विद्यापीठे फार पूर्वीच स्थापन केली गेली आहेत. प्रादेशिक अस्मिता जपण्यासह भाषेचा निरंतर विकास व ती वृद्धिंगत व्हावी यासाठी १९८१  ते २०१२ या कालावधीत तामिळ, तेलुगु, कन्नड, मल्याळम भाषा विद्यापीठांची स्थापना झाली व त्या माध्यमातून सर्व शाखांचे शिक्षण त्या राज्याच्या भाषेत तेथे देण्यात येत आहे. मात्र महाराष्ट्रात स्वतंत्र विद्यापीठ नसल्याची खंत भाषाप्रेमींना जाणवत होती. त्यातून मराठीसाठी स्वतंत्र विद्यापीठ असावे ही लोकभावना प्रबळ होऊ लागली. महाराष्ट्रात मराठी भाषा विद्यापीठाची मागणी तशी जुनीच. १९३३ मध्ये नागपूर येथे झालेल्या साहित्य संमेलनात यावर प्रथमच चर्चा करण्यात आली व त्यानंतर १९३९  च्या साहित्य संमेलनात साहित्यिक व भाषेचे अभ्यासक मराठी भाषा विद्यापीठाच्या निर्मितीसाठी आग्रही असल्याचे नमूद करण्यात आले आहे.

मराठी ही केवळ लोकव्यवहार व साहित्यनिर्मितीची भाषा म्हणून मर्यादित न ठेवता ती ज्ञानभाषा व आधुनिक तंत्रज्ञानाची भाषा म्हणून विकसित करण्याची गरज प्रतिपादित होत असताना त्या दृष्टीने या भाषेसाठी समर्पित स्वतंत्र विद्यापीठ गरजेचे होते.

महाराष्ट्राची प्रादेशिक अस्मिता व मुळात अभिजातच असलेली  मराठी जपायची तर तिचा इथून पुढला प्रवास मराठीसाठी समर्पित विद्यापीठातून व्हावा यावर सर्व साहित्यिक व मराठीप्रेमींचे एकमत होते. या लोकभावनेची दखल घेऊन देवेंद्र फडणवीस यांनी आपल्या मुख्यमंत्रीपदाच्या पहिल्या कारकिर्दीत मराठीसाठी स्वतंत्र विद्यापीठ निर्मितीचे बीजारोपण केले. त्यानंतर त्यांच्या पुढाकाराने जुलै २०२३ मध्ये सात सदस्यीय समिती स्थापन करण्यात येऊन या प्रयत्नांना गती देण्यात आली. या समितीने अवघ्या दोन महिन्यात सर्वसमावेशक तपशील व अहवाल राज्य शासनास सादर केला. त्या आधारावर मराठी भाषा विद्यापीठ अस्तित्वात आणण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

मराठी भाषा विद्यापीठ कुठे स्थापन करावे असा प्रश्न उपस्थित झाल्यानंतर त्यासाठी वऱ्हाडातील रिद्धपूरशिवाय अधिक योग्य अशी दुसरी जागा कोणती असणार? रिद्धपूर ही महानुभाव पंथाची काशी म्हणून ओळखली जाते. अकराव्या शतकापासून नवे पंथ व भक्तिमार्ग उदयास येत होते. श्री चक्रधर स्वामींनी बाराव्या शतकात महानुभाव पंथाची स्थापना केली. जातिनिरपेक्षता आणि अहिंसा हे या पंथाचे वैशिष्ट्य. महाराष्ट्रात महानुभाव या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या पंथाचा उत्तरेकडे दिल्ली व पंजाबपर्यंत प्रसार झाल्याचे अभ्यासक सांगतात.

श्री गोविंद प्रभू महानुभाव पंथाचे आद्यपुरुष व श्री चक्रधर स्वामींचे गुरु. त्यांचे वास्तव्य रिद्धपूर येथे होते. ते अहिंसेचे आद्यप्रवर्तक म्हणून ओळखले जातात. महानुभाव पंथाच्या प्रारंभिक अनुयांपैकी एक व मूळचे मराठवाड्यातील रहिवासी असलेले म्हाइंभट श्री चक्रधरांच्या पहिल्या भेटीतच प्रभावित झाले. स्वामींच्या विचारांनी प्रेरित होऊन म्हाइंभट्ट कायमचे रिद्धपूर येथे स्थायिक झाले. त्यांनी चक्रधर स्वामींचे विचार व शिकवणुकीचे आयुष्यभर अनुसरण केले.

श्री चक्रधर स्वामींच्या आदेशाने  म्हाइंभट्टानी इसवी सन १२७८ मध्ये ‘लीळाचरित्र’ हा मराठी भाषेतील पहिला पद्यग्रंथ रिद्धपूरच्या पावनभुमीत लिहिला. (या ग्रंथ लेखनाच्या कालनिश्चितीबाबत अभ्यासकांमध्ये मतभेद आहेत.) विशेष म्हणजे या पंथाने मराठी भाषेला त्यांच्या साहित्यात प्रथम व मोलाचे स्थान दिले. महानुभावांच्या सांकेतिक लीपींबाबतही अनेक संदर्भ उपलब्ध आहेत. चक्रधरांनी मराठी भाषा चर्चास्तंभ बनविली. लोकोद्धारासाठी मराठीचा उपयोग केला. स्वामींच्या उत्तरागमनानंतर महाराष्ट्रभरातील त्यांचे सर्व शिष्य रिद्धपूरला आलेत. श्री चक्रधर स्वामींच्या चरित्र व कार्याच्या स्मरणार्थ तसेच त्यांचे शिष्य व महानुभाव पंथियांना त्यांचे मार्गदर्शन व सहवास लाभत राहावा यासाठी म्हाइंभट्ट यांनी लीळाचरित्राची निर्मिती केली. त्याच काळात श्री चक्रधर स्वामी, श्री गोविंद प्रभू, श्री नागदेवाचार्य, केशिराज, म्हाळसा यांच्या प्रतिभेला अंकुर फुटलेत. स्मृतिस्थळ, गोविंद प्रभू चरित्र, दृष्टांत पाठ इत्यादी ग्रंथ येथे निर्माण झालेत. आद्य प्राचीन कवयित्री महदईसा यांनी या भूमित धवळे रचले. ज्याला ‘महदंबेचे धवळे’ म्हणतात. भाष्कर भट्ट, बोरीकर, नरेंद्र पंडित, विश्वनाथ पंडित, दामोधर पंडित, काशीनाथ व्यास अशा कितीतरी प्रज्ञावंत पंडितांनी कथा व काव्य निर्मिती केली. कथा, काव्य, चरित्र, आत्मचरित्र, शास्त्रीय ग्रंथ, व्याकरण, भाषा विज्ञान, लिपीशास्त्र आदी सर्व प्रकारची वाङ्मय निर्मिती रिद्धपूर येथे झाली. त्या काळी मराठी भाषेतून तत्त्वज्ञानाची शास्त्रशुद्ध मांडणी करणारा महानुभाव पंथ अधिक नावारूपास आला व त्यातूनच ‘मराठी वाङ्मयाचीही काशी’ अशी रिद्धपूरची ओळख निर्माण झाली. खऱ्या अर्थाने मराठी वाङ्मयीन साहित्याची क्रांती येथे घडून आली. या साहित्यातून अध्यात्मिक, धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक पट उलगडला व समाजाला नवी दिशा देण्याचे महान कार्य रिद्धपूर येथून सुरू झाले व मराठी भाषेची नाळ रिद्धपूरशी जोडल्या गेली. मराठी भाषेच्या समृद्ध होण्यात महानुभाव पंथाचे मोठे योगदान आहे आणि त्यास रिद्धपूर साक्षी राहिले आहे.

मराठीचा अधिक सखोल अभ्यास, संशोधन व भाषेच्या संवर्धनासाठी या विद्यापीठाची मोलाची भूमिका असणार आहे. विद्यापीठाच्या प्रथम कुलगुरूपदी डॉ.अविनाश आवलगावकर यांची  नियुक्ती झाली आहे. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या मराठी विभागात ते प्राध्यापक होते. मराठी व इंग्रजी विभागाचे प्रमुख व अधिष्ठाताही ते होते. साहित्याचे गाढे अभ्यासक, ज्येष्ठ साहित्यिक व समीक्षक असलेले डॉ. आवलगावकर यांचे मध्ययुगीन साहित्य, लोकसाहित्य व समीक्षा या विषयांवर प्रभुत्व आहे. मराठी भाषा विद्यापीठ स्थापनेसाठी डॉ. सदानंद मोरे यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीमध्ये त्यांचा समावेश होता. शिक्षण क्षेत्रात काम करण्याचा अनेक वर्षांचा त्यांना अनुभव असून, त्यांची अनेक पुस्तके आणि काव्यसंग्रह प्रकाशित आहेत. डॉ. आवलगावकरांचे व्यापक अनुभव व शैक्षणिक नेतृत्व विद्यापीठाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावेल यात शंका नाही

मराठी भाषा विद्यापीठात वैविध्यपूर्ण व बहुभाषिक शिक्षण कसे मिळेल व येथील विद्यार्थी त्याच्या आयुष्यात रोजगारासाठी कसा सक्षम होईल याकडे प्रामुख्याने विद्यापीठाने काटेकोर नियोजन केले आहे. अभिजात मराठी भाषा व साहित्यात येथे स्वतंत्र पदवी व पदविका घेता येणार आहे. मराठीचे लेखन व संवाद कौशल्याधारित अल्पावधीचे अभ्यासक्रम येथे असणार आहेत. शासन दरबारी इंग्रजीचा सर्रास वापर होतो, त्या ऐवजी मराठीला प्राधान्य देत मराठीचा वापर वाढावा यासाठी विशेष अभ्यासक्रमासह मराठी साहित्याचे अध्ययन व अध्यापन यावर विद्यापीठाचा भर असणार आहे. यासाठी इतर राज्यातील विद्यापीठांची कार्यपद्धती, अभ्यासक्रम व त्याचे उपयोजन आदींची सविस्तर माहिती घेण्यात येत आहे. परदेशातील साहित्याचे अनुवाद मराठीत व येथील मराठी साहित्य जगभरात अनुवादित स्वरूपात उपलब्ध करता यावे यासाठी अनुवादावर आधारित शिक्षण, इतर भाषेतील साहित्य व मराठी साहित्याचा तौलानिक अभ्यास या विषयांवर येथे अभ्यासक्रम असणार आहे.

आपल्या देशात लिपी स्वरूपातील महत्वपूर्ण दस्तावेज खूप मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असून अनेकांचा अद्याप अर्थबोध झालेला नाही. अशा लिपींचा अभ्यास व संशोधन करून देशाचा सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दस्तावेज जतन करण्याच्या उद्देशाने लिपी आधारित अभ्यासक्रम येथे असणार आहे. मराठीचा सर्वसमावेशक अभ्यासक्रम विकसित करण्यात येत आहे. उपयोजित कले अंतर्गत येणाऱ्या सर्व शाखा व सर्व क्षेत्रांना साहित्याशी जोडणाऱ्या अभ्यासक्रमाची निर्मिती करण्यात येणार आहे.

रिद्धपूर येथील विद्यापीठासाठी सुमारे ६० एकर जागा संपादन करण्याबाबत शासनाचा प्रस्ताव प्राप्त झाला असून त्याबाबत पुढील कार्यवाही सुरू आहे. येत्या  शैक्षणिक वर्षापसून येथे काही अभ्यासक्रम सुरू करण्याबाबत व्यवस्थापकीय परिषदेने मंजूरी दिली असून शासनाकडे मंजुरीसाठी हा प्रस्ताव पाठविण्यात आला आहे.

विद्यापीठाच्या उभारणीसाठी शासनाने ४  कोटी २५ लक्ष निधी उपलब्ध करून दिला असून त्यातील अंदाजे १ कोटी ७५ लक्ष रुपयांच्या अंदाजपत्रकानुसार विद्यार्थ्यांसाठी सुसज्ज वसतिगृह, कार्यालय व सभागृहाची निर्मिती करण्यात येणार आहे. उर्वरित प्रस्तावित निधीतून विद्यापीठासाठी आवश्यक त्या सर्व बाबी म्हणजे ग्रंथालय, संदर्भ ग्रंथ कक्ष, अभ्यासिका आदींची निर्मिती करण्यात येणार आहे.

अभिजात मराठीच्या संवर्धनासह तिचे भाषिक सौष्ठव जपून ती अधिकाधिक समृद्ध व्हावी यासाठी होणाऱ्या प्रयत्नांमध्ये रिद्धपूर येथील मराठी भाषा विद्यापीठाच्या माध्यमातून एक नवे पर्व सुरू झाले आहे. कवीश्रेष्ठ कुसुमाग्रज म्हणतात, ‘जगातील सर्व प्रगल्भ भाषांना जे साधलं ते मराठीलाही साधता येईल. फक्त आपला विश्वास हवा, अमृताशी पैजा जिंकणाऱ्या आपल्या मायभाषेच्या क्षमतेवर.

अभिजात मराठीचा अभ्यास, संशोधन व विकास करता यावा यासाठी उभारण्यात आलेल्या विद्यापीठाच्या स्थापनेनंतर असंख्य हृदयात हा विश्वास दृढ झाला आहे!

श्रीमती पल्लवी धारव

सहायक संचालक

माहिती व जनसंपर्क महासंचालनालय, नागपूर

मराठी भाषेला अडीच हजार वर्षांचा समृद्ध इतिहास आहे. इतिहासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर काही लेखनकृतींनी वा ताम्रपट, शिलालेख यांनी मराठी भाषा दस्तऐवजीकरण करण्यास हातभार लावला आहे. या लिपीबद्ध संसाधनांमुळे भाषेच्या इतिहासाचा नेमका शोध घेता आला. या तुलनेत साहित्य संमेलनाचा इतिहास हा केवळ दीडशे वर्ष जुना आहे. ब्रिटिशांच्या आगमनानंतर आपल्याकडे लेखक-कवी ही व्यक्तिमत्वे स्वतंत्रपणे अस्तित्वात आली. समूहापेक्षा आपण निराळे आहोत, आणि वेगळा विचार करत आहोत, ही जाणीव या व्यक्तींकडे होती. (मध्ययुगात ही जाणीव असली तरी लेखक-कवी व्यापक लोकसमूहाचा भाग होते.)

साहित्य संमेलनाचा प्रारंभ

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात ग्रंथ व्यवहाराशी संबंधित काही मंडळी पुण्यात एकत्र आली आणि १८७८ मध्ये त्यांनी पहिले ग्रंथकार संमेलन घडवून आणले.

साधारणतः तेव्हापासून साहित्य संमेलनांना सुरुवात झाली असे म्हणता येते.

साहित्य संमेलनाचे बदलते स्वरूप

गेल्या दीडशे वर्षात साहित्य संमेलनांचे स्वरूप बदलले. कथा, कविता, कादंबरी व अन्य वाङ्मय प्रकार यांना केंद्रस्थानी ठेवून स्वतंत्रपणे कथा संमेलन, कविता संमेलन, कादंबरी संमेलन, अनुवादकांचे संमेलन,बालकुमार साहित्य संमेलन, गझल संमेलन यांचे आयोजन होऊ लागले.

वाङ्मयीन प्रवाहांची समृद्धी

दरम्यानच्या काळात उदयास आलेल्या विविध वाङ्मयीन प्रवाहांनी जनतेपर्यंत पोहोचण्यासाठी साहित्य संमेलनाचा मार्ग स्वीकारला. त्यातून ग्रामीण साहित्य संमेलन, सत्यशोधकी साहित्य संमेलन, दलित साहित्य संमेलन, आदिवासी साहित्य संमेलन, विज्ञान साहित्य संमेलन,  विचारवेध साहित्य संमेलन, भटके विमुक्त साहित्य संमेलन, महिला साहित्य संमेलन अशा संमेलनाची सुरुवात झाली.

प्रादेशिक साहित्य संमेलन

मराठी प्रांतातील विविध भौगोलिक प्रदेशांनी स्वतःची स्वतंत्र ओळख जपणारी साहित्य संमेलने पुढील काळात सुरू केली. यातून मराठवाडा साहित्य संमेलन, विदर्भ साहित्य संमेलन, गोमंतकीय साहित्य संमेलन, बृहनमहाराष्ट्र साहित्य संमेलन, कोंकण मराठी साहित्य संमेलन अशी संमेलने प्रादेशिक विभागानुसार जिल्हा वा तालुका पातळीवरही त्या त्या भूगोलाप्रमाणे आयोजित करण्यात येऊ लागली.

मराठी बोलीचे भरणपोषण

मराठी ही अत्यंत समृद्ध भाषा आहे. तिची नानाविध रूपे एकाच वेळी अस्तित्वात आहेत. तिच्या असंख्य प्रादेशिक, क्षेत्रीय बोली आहेत. बोलींमुळे मराठी भाषेला चैतन्य प्राप्त झाले आहे. कधीकाळी बोलींना दुय्यम समजण्याची मानसिकता समाजात होती, तथापि अलिकडच्या काळात बोलींविषयीचा अभिमान जाणीवपूर्वक व्यक्त होऊ लागला आहे. यातून त्या-त्या बोलीत लिहिणाऱ्या लेखकांनी बोली विषयक भान निर्माण करणारी साहित्य संमेलने आयोजित करण्यास सुरुवात केली. यातून बोली विषयक साहित्याचे भरण पोषण झाले.  झाडीबोली साहित्य संमेलन, वऱ्हाडी साहित्य संमेलन, अहिराणी साहित्य संमेलन, मराठवाडी बोलींचे साहित्य संमेलन, कोंकणी साहित्य संमेलन अशा भाषाभान जागृत करणाऱ्या संमेलनाची निर्मिती याचाच परिपाक आहे.

विचारधारांचा प्रचार प्रसार

विशिष्ट विचारधारा लक्षात घेऊन, विशिष्ट व्यक्तिमत्व व ऊर्जाकेंद्र लक्षात घेऊन फुले-आंबेडकरी साहित्य संमेलन, अण्णाभाऊ साठे साहित्य संमेलन, गुणिजन साहित्य संमेलन, समरसता साहित्य संमेलन अशा संमेलनांचे आयोजन होऊ लागले. अस्मितादर्श या नियतकालिकाने अनेक वर्ष लेखक मेळावे आयोजित केले, त्यांचे स्वरूप साहित्य संमेलनाचेच होते. विशिष्ट व्यवसाय क्षेत्रामध्ये कार्य करणाऱ्या व्यक्तींनी वैद्यकीय साहित्य संमेलन, शासकीय अधिकारी साहित्य संमेलन, शिक्षक साहित्य संमेलन, विद्यार्थी साहित्य संमेलन, उद्योजक साहित्य संमेलन, कामगार साहित्य संमेलन यांच्या आयोजनात सुरुवात केली. यातील कामगार साहित्य संमेलनांस शासकीय पातळीवरून भरीव अर्थसहाय्य मिळते.

प्रतिभा संगम : विद्यार्थी साहित्यिकांचे व्यासपीठ

प्रतिभा संगम हे विद्यार्थी साहित्य संमेलन विद्यार्थी चळवळीच्या वतीने आयोजित केले जाणारे अभिनव साहित्य संमेलन आहे. लेखक कवींना ज्या विशिष्ट टप्प्यावर मार्गदर्शनाची गरज असते आणि व्यासपीठांची आवश्यकता असते, अशा टप्प्यावर ‘प्रतिभा संगम’ साहित्य संमेलन त्यांना अभिव्यक्तीसाठी मंच उपलब्ध करून देते. तीन दशकांची परंपरा असणाऱ्या प्रतिभा संगमने महाराष्ट्राला अनेक नामवंत साहित्यिक दिले आहेत.

साहित्य संस्कृती मंडळाचे भरीव अर्थसहाय्य

महाराष्ट्र शासनाच्या मराठी भाषा विभाग अंतर्गत असणाऱ्या साहित्य संस्कृती मंडळाच्या वतीने राज्यात आयोजित केल्या जाणाऱ्या विविध साहित्य संमेलनांना आर्थिक सहाय्य देण्यास सुरुवात केली, त्यातून साहित्य संमेलनांना मोठे बळ मिळाले व गावोगावी साहित्य संमेलने आयोजित होऊ लागली. कर्नाटक महाराष्ट्र सीमेवरील गावांमध्ये तसेच कोल्हापूर, सांगली, सातारा परिसरात खेड्यापाड्यात साहित्य संमेलने होतात आणि त्यात मोठ्या प्रमाणात गावकरी सहभागी होऊन साहित्यविषयक चर्चांची व समकालीन प्रश्नांची चर्चा करतात असे दिसते.

विश्व मराठी साहित्य संमेलनाचा जागर

राज्य मराठी विकास संस्थेच्या पुढाकारातून गेल्या काही वर्षात विश्व मराठी संमेलन आयोजित करण्यात येत आहे. हे संमेलन साहित्यकेंद्री नसले तरी यात होणारी भाषाविषयक चर्चा  महाराष्ट्री समाजाच्या हिताची असते.

मराठी साहित्य महामंडळाच्या वतीने दरम्यानच्या काळात विश्व मराठी साहित्य संमेलने आयोजित करण्यात आली होती. याशिवाय विविध साहित्य संस्थांची विश्व संमेलने मागील काळात संयुक्त अरब अमिरात, मॉरिशियस, थायलंड, श्रीलंका, नेपाळ, मालदीव या देशात आयोजित करण्यात आली आहेत. ‘मुक्तसृजन’ साहित्य पत्रिकेच्या वतीनेही  विश्व साहित्य संमेलनाचे आयोजन करण्यास सुरुवात झाली आहे, डॉ. विश्वनाथ शिंदे यांच्या अध्यक्षतेखाली दुबई येथे डिसेंबर महिन्यात हे संमेलन आयोजित करण्यात आले. गेल्या अनेक दशकांपासून आयोजित केल्या जाणाऱ्या जागतिक मराठी संमेलनांचेही वेगळेपण अधोरेखित करण्यासारखे आहे. विश्व साहित्य संमेलनाच्या या जागरामुळे मराठी भाषेचा विस्तार सर्वदूर होताना दिसतो.

मराठवाड्यातील साहित्य संमेलने

मराठवाडा ही मराठी भाषेची जन्मभूमी आहे. निजामी राजवटीत हा प्रदेश भाषिकदृष्ट्या व राजकीयदृष्ट्या दडपशाही खाली होता. तथापि विसाव्या शतकात येथील लेखक कवींनी एकत्र येऊन जुलमी राजवटीविरुद्ध आवाज उठवून साहित्य परिषदेची स्थापना केली व मराठवाडा साहित्य संमेलनांचे आयोजन करण्यास सुरुवात केली. ही संमेलने भाषा विकासासाठी व राजकीय आत्मभानासाठी अत्यंत महत्त्वाची होती. मराठवाड्याला निजामाच्या जोखडाखालून मुक्त करण्यासाठी जे प्रयत्न केले गेले, त्यात मराठवाडा साहित्य संमेलनांचा उल्लेख अपरिहार्य आहे.

आजही मराठवाड्याच्या बहुतेक जिल्ह्यात वेळोवेळी साहित्य संमेलने होत असतात. अगदी या दोन महिन्यांची नोंद घ्यायची झाली तरी एकट्या नांदेड जिल्ह्यात आठ ते दहा साहित्य संमेलनाचे आयोजन केले गेले. भोकर या ठिकाणी लोकसंवाद साहित्य संमेलन, सावरगाव या ठिकाणी बालकुमार साहित्य संमेलन, सगरोळी या गावात साहित्य संस्कृती मंडळाच्या साह्याने राज्यस्तरीय साहित्य संमेलन, तसेच सोनखेड व मुदखेड या ठिकाणीही साहित्य संमेलने आयोजित केली गेली. नजिकच्या काळात जिल्हा ग्रंथालय अधिकारी यांच्या वतीने जिल्हा ग्रंथोत्सवाचेही आयोजन करण्यात येणार आहे. तसेच स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठाच्या वतीने अनुवादित मराठी साहित्याचे संमेलन आयोजित केले जाणार आहे. नांदेडच्या आजूबाजूला शिरूर अनंतपाळ, धर्मापुरी या ठिकाणी संमेलने झाली. माजलगाव, अंबाजोगाई, जालना, वाळूज छत्रपती संभाजी नगर या ठिकाणी या दोन महिन्यात साहित्य संमेलने आयोजित केली गेली. अखिल भारतीय मराठी साहित्य परिषद पुरस्कृत साहित्य भारतीच्या वतीने छत्रपती संभाजीनगर येथे एप्रिल महिन्यात साहित्य संमेलनाचे आयोजन करण्यात आले आहे तसेच नांदेड येथे समरसता साहित्य संमेलन आयोजित करण्यात येणार आहे.

साहित्य संमेलने भाषा समृद्धीसाठी आवश्यक

साहित्य संमेलनाची ही रेलचेल भाषिक आक्रमणाच्या पार्श्वभूमीवर अत्यंत महत्त्वाची आहे. साहित्य हा एकूण भाषा व्यवहाराचा अत्यंत छोटा भाग आहे, तरी साहित्यामुळे भाषासंस्कृती आणि समाजसंस्कृती प्रवाहित होत असते. विचारांची आदान प्रदान करण्यासाठी व प्रचार प्रसार करण्यासाठी साहित्याइतका दुसरा उत्तम मार्ग नाही समाजातील सर्वच घटकांनी साहित्य संमेलनांचे महत्त्व ओळखले आहे.

अलिकडच्या काळात जेव्हा मराठी भाषेवर आक्रमणे वाढली आहेत. इंग्रजीचा अतिरिक्त वापर सभोवताली होऊ लागला आहे. अनेक इंग्रजी शब्दांचे बस्तान आमच्या दैनंदिन जीवनातही बसले आहे, अशावेळी साहित्य संमेलनातून केल्या जाणाऱ्या भाषाविषयक चर्चा समाजाच्या डोळ्यांमध्ये अंजन घालणाऱ्या आहेत.

मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा प्राप्त झाल्यानंतर बहुतेक साहित्य संमेलनातून अभिजात मराठीच्या संदर्भात चर्चासत्रे आयोजित केली गेली, भाषेचा अभिमान मनामनापर्यंत पोहोचवणारी घटना आहे.

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन मराठी समाजाचा अभिमानबिंदू आहे.

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन व दिवाळी अंक हे मराठी भाषक समाजाचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे. अशा घटना अन्य भाषिक प्रांतामध्ये होत नाहीत.

मराठी भाषेच्या संवर्धनामध्ये प्रत्येक व्यक्तीचे व घटकांचे सहकार्य अपेक्षित आहे. मागच्या दीडशे वर्षात भाषा संस्कृतीच्या संवर्धनामध्ये साहित्य संमेलनाचे योगदान लक्षात घेण्याजोगते आहे, असे म्हणता येईल.

प्रा.डॉ. पृथ्वीराज तौर

मराठी विभाग प्रमुख

स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ, नांदेड.

संपर्क – ९४२३२७४५६५

(डॉ .पृथ्वीराज तौर हे प्राध्यापक असून स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठात मराठी भाषा विभागप्रमुख व ललित व प्रयोगजीवी कला संकुलाचे संचालक म्हणून कार्यरत आहेत.)

९८ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने

मराठी साहित्य विश्वात साहित्य संमेलनाची फार मोठी परंपरा लाभलेली आहे. कदाचित इतर भाषांमध्ये अशा पद्धतीचे साहित्य संमेलने क्वचित होत असावेत. साहित्य संमेलन भरवण्यासाठी शासन आर्थिक मदत करीत असल्यामुळे उत्तम पद्धतीने हा उपक्रम राबवता येणे शक्य झाले आहे. संमेलनामुळे लहान मोठे साहित्यिक एकत्रित आल्याने विषयांची देवाण-घेवाण होते. प्रेरणा, प्रोत्साहन मिळते. शिवाय विविध विषयांवर होणाऱ्या परिसंवादातून नवसाहित्यिकांना साहित्य व्यवहारातील विविध घडामोडींचे आकलन होत असते. नव्या विषयांवर अभ्यासपूर्ण चर्चा होत असल्यामुळे अनेक शंकांचे निरसन होत असते. वंचितांनाही स्थान मिळते. अमळनेर येथे झालेल्या 97 व्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनात तृतीयपंथी तथा ट्रान्सजेंडर यांच्यासाठी परिसंवादाचे आयोजन केले होते. यातून साहित्यिकांना अनेक कथाबीज प्राप्त झाले असावेत. संमेलनाचा प्रमुख घटक म्हणजे ग्रंथ दालनं! अनेक मान्यवर प्रकाशकांचे पुस्तकांचे स्टॉल असल्यामुळे एकाच ठिकाणी आवडत्या पुस्तकांची खरेदी साहित्य रसिक, वाचकांना करता येते.

ग्रंथ वाचन आणि प्रसार यांना चालना मिळावी, साहित्यिकांनी एकत्रित येऊन चर्चा करावी, या उदात्त हेतूने न्यायमूर्ती रानडे यांनी साहित्य संमेलन भरवण्याची कल्पना लोकहितवादी यांच्याकडे मांडली. 1865 मध्ये झालेल्या ग्रंथगणनेनुसार 431 गद्यग्रंथ व 230 पद्यग्रंथ निर्मिती झाल्याचे आढळून आले. 1878 च्या फेब्रुवारीच्या ज्ञानप्रकाशच्या अंकातून जाहिरात वजा साहित्यिकांना एकत्रित येण्याचे आवाहन करण्यात आल्यावर पुणे येथील हिराबागेत 11 मे, 1878 रोजी न्यायमूर्ती रानडे यांच्या अध्यक्षतेखाली पहिले साहित्य संमेलन भरले.

नुकतेच केंद्र सरकारने मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा दिला आहे. त्याच अनुषंगाने 98 वे मराठी साहित्य संमेलन दिल्लीत संपन्न होणार आहे. देशाच्या राजधानीत सुमारे 70 वर्षानंतर हे संमेलन होत आहे. या संमेलनाचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे मा. पंतप्रधान नरेंद्रजी मोदी उद्घाटन करणार आहेत. एवढा मान क्वचित इतर कुठल्या भाषेला मिळाला असेल, असा प्रश्न सुखावणारा आहे. महाराष्ट्रातील ज्येष्ठ नेते शरदचंद्रजी पवार हे स्वागताध्यक्ष असणार आहेत. आणि या सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे दिल्ली राजधानीत नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मराठी भाषिक मोठ्या संख्येने स्थिरावलेले आहेत. त्यांचेही स्नेहसंमेलन या निमित्ताने होणार आहे. आपल्या भाषेवर प्रत्येकाचे प्रेम असते, अभिमान असतो. प्रत्येक वाचकाचे दैवत एखादा लेखक असतो. अशा दैवत लेखकाला प्रत्यक्ष पाहण्याचा, ऐकण्याचा योग यानिमित्ताने येणार आहे, असं म्हटलं तर ही वाचकांसाठी पर्वणीच म्हणता येईल.

‘दिल्लीचेही तक्त राखतो महाराष्ट्र माझा’ ही केवळ कवी कल्पना नसून ती पूर्वी आणि आत्ताही सत्यरूप घेऊन अवतरत आहे. राजधानी दिल्लीचे रक्षण करण्याची जबाबदारी महाराष्ट्राने घेतली होती. आताही दिल्लीत शेकडो मराठी लोक विविध अधिकारपदावर कार्यरत आहेत. दिल्लीचे रक्षण करीत आहेत. स्वर्गीय यशवंतराव चव्हाण यांनी देश रक्षणात बहुमूल्य कामगिरी बजावलेली आहे. ‘हिमालयाच्या मदतीला सह्याद्री धावून आला’ हे शब्द आजही मराठी मनावर रुंजी घालत आहेत.

मराठीची उज्ज्वल पताका संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेनंतर पहिल्यांदा आणि सत्तर वर्षांच्या दीर्घ कालावधीनंतर दिल्लीच्या ऐतिहासिक तालकटोरा येथे हे 98 वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या रूपाने फडकणार आहे, याचा अभिमान प्रत्येक मराठी माणसाला आहे. दिल्लीतील मराठी साहित्य संमेलन हे पुरोगामी विचारसरणीच्या महाराष्ट्राच्या इतिहासातील सुवर्णपान ठरावे असेच आहे. मराठी माणूस, सारस्वत, प्रकाशक, वाचक, रसिक आणि मराठी अभिजात भाषा हे सगळेच जगाच्या साहित्य विश्वात ठळक नोंद घेणारे आहे, यात शंका नाही.

अभिजात भाषेचा दर्जा उंचावला पाहिजे, या अनुषंगाने मराठी साहित्यावर मोठ्या प्रमाणावर संशोधन व्हावे, दर्जेदार निर्मिती व्हावी, प्रचार – प्रसार व्हावा, यासाठी पूरक असे हे दिल्लीत भरणारे मराठी साहित्य संमेलन असणार आहे. मराठी बाणा कसा असतो याचा अनुभव दिल्लीकरांना करून देण्यासाठी जास्तीत जास्त मराठीच्या अनुयायांनी या संमेलनात सहभागी व्हावे. सर्वच पातळीवर हे संमेलन यशस्वी होण्यासाठी आपण मराठी म्हणून कटिबद्ध असायला पाहिजे.

मराठी भाषेने नेहमीच देशातील नव्हे, तर परदेशीय भाषांना आदराने जवळ केलेले आहे. सगळ्याच भाषांचा स्वीकार करणारी मराठी भाषा, अनेक बोलींनी समृद्ध असणारी मराठी भाषा, जाज्वल्य लोक इतिहास, लोकपरंपरा, लोकसंस्कृती, लोकसाहित्याने नटलेल्या मराठी भाषेचा सन्मान आज सत्तर वर्षांनी पुन्हा एकदा दिल्लीत 98 व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने होत आहे. हा सोहळा अनुभवण्यासाठी व मराठीचे कौतुकाचे साक्षीदार होण्यासाठी संमेलनास उपस्थिती आवश्यक आहे. आपणच आपल्या भाषेचा गौरव करणार नाही तर मग कोण करणार?

प्रा. संजीव गिरासे

प्राचार्य, स्व. आर. डी. देवरे कला व विज्ञान महाविद्यालय, म्हसदी, ता. साक्री, जि. धुळे.

भ्रमणध्वनी 9325534511

यावर्षी ९८ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन राजधानी नवी दिल्ली येथे होत आहे. या आधी तब्बल बावीस वेळा महाराष्ट्राबाहेर साहित्य संमेलने झाली आहेत. यंदाही हे संमेलन अनेक कारणांसाठी विशेष ठरणार आहे.
केंद्र सरकारकडून मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यानंतर होणारे हे पहिले साहित्य संमेलन आहे. यामुळे हे संमेलन ऐतिहासिक असेल. हा सोहळा मराठी भाषिक, साहित्यप्रेमींसाठी एक अभिमानास्पद क्षण ठरणार आहे. यामुळे संपूर्ण भारतभर आणि परदेशात विखुरलेल्या मराठी जनामनास एकत्र येण्याची संधी मिळणार आहे. या संमेलनामुळे मराठीचा लौकिक अधिक वृद्धिंगत होईल. विशेषतः पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते होणारे उद्घाटन हा मराठी भाषिकांसाठी अभिमानाचा क्षण असेल.
अशी आहे मराठी साहित्य संमेलनाची गौरवशाली परंपरा
मराठी साहित्य संमेलनाची मुहूर्तमेढ १८७८ साली पुण्यात रोवली गेली. त्यानंतर महाराष्ट्राबाहेर मराठी साहित्याच्या प्रचार-प्रसारासाठी अनेक संमेलने महाराष्ट्राबाहेर पार पडली आहेत. विशेष म्हणजे १८७८ साली सुरू झालेली साहित्य संमेलनाची परंपरा आजही सुरू आहे. पहिले संमेलन १८७८ साली पुणे येथे पार पडले.
✒️ यानंतर १९०९ साली म्हणजेच तब्बल २१ वर्षांनी सातवे संमेलन बडोदा (गुजरात) येथे पार पडले.
✒️ १९१७ साली म्हणजेच तब्बल आठ वर्षांनी दहावे संमेलन मध्यप्रदेश मधील इंदूर येथे पार पडले.
✒️ १९२१ साली तब्बल चार वर्षांनी अकरावे संमेलन बडोदा (गुजरात ) येथे पार पडले.
✒️ १९२८ साली तब्बल सात वर्षांनी चौदावे संमेलन मध्यप्रदेशमधील ग्वाल्हेर येथे पार पडले.
✒️ १९२९ साली पंधरावे संमेलन कर्नाटकमधील बेळगाव येथे पार पडले.
✒️ १९३० साली सोळावे संमेलन गोव्यातील मडगाव येथे पार पडले.
✒️ १९३१ साली सतरावे संमेलन तेलंगणातील हैद्राबाद येथे पार पडले.
✒️ १९३४ साली तब्बल चार वर्षांनी विसावे संमेलन बडोदा (गुजरात) येथे पार पडले.
✒️ १९३५ साली एकविसावे संमेलन मध्यप्रदेशमधील इंदूर येथे पार पडले.
✒️ १९४६ साली तब्बल अकरा वर्षांनी ३० वे संमेलन कर्नाटकमधील बेळगाव येथे पार पडले.
✒️ १९४७ साली ३१ वे संमेलन तेलंगणातील हैद्राबाद येथे पार पडले.
✒️ १९५१ साली तब्बल चार वर्षांनी ३४ वे संमेलन कर्नाटक मधील कारवार येथे पार पडले.
✒️ १९५३ साली ३६ वे संमेलन गुजरातमधील अहमदाबाद येथे पार पडले.
✒️ १९५४ साली ३७ वे संमेलन दिल्ली येथे पार पडले.
✒️ १९६१ साली ४३ वे संमेलन तब्बल सात वर्षांनी मध्यप्रदेशमधील ग्वालेहर येथे पार पडले.
✒️ १९६४ साली ४५ वे संमेलन गोव्यातील मडगाव येथे पार पडले.
✒️ १९६७ साली ४७ वे संमेलन मध्यप्रदेशमधील भोपाळ येथे पार पडले.
✒️ १९८१ साली तब्बल १४ वर्षांनी ५६ वे संमेलन छत्तीसगडमधील रायपूर येथे पार पडले.
✒️ २००० साली ७३ वे संमेलन तब्बल 19 वर्षांनी कर्नाटक मधील बेळगाव येथे पार पडले.
✒️ २००१ साली ७४ वे संमेलन मध्यप्रदेशमधील इंदोर येथे पार पडले.
✒️ २०१५ साली तब्बल 14 वर्षांनी ८८ वे संमेलन पंजाबमधील घुमान येथे पार पडले. त्यानंतर 2018
✒️ २०१८ साली ९१ वे संमेलन गुजरात मधील बडोदा येथे पार पडले.
यानंतर यंदा तब्बल ७ वर्षांनी पुन्हा २०२५ साली ९८ वे संमेलन महाराष्ट्राबाहेर दिल्ली येथे पार पडणार आहे.
मराठी भाषा, संस्कृती आणि साहित्याचा जागर
मराठी ही केवळ एक भाषा नसून शब्द, साहित्य, संगीत, कला आणि संस्कृतीचा अमूल्य ठेवा आहे. संत साहित्यापासून ते आधुनिक काव्यापर्यंत, लोककथांपासून आधुनिक कादंबऱ्यांपर्यंत, नाटकांपासून चित्रपटांपर्यंत मराठी साहित्याचा वारसा अत्यंत समृद्ध आहे.
या संमेलनात मराठी साहित्यविश्वातील मान्यवर लेखक, कवी, समीक्षक आणि रसिक वाचक एकत्र येणार आहेत. विविध चर्चासत्रे, परिसंवाद, ग्रंथप्रदर्शने आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम यांमधून मराठी भाषेचे भवितव्य उजळवण्याचा संकल्प केला जाणार आहे.
या भव्य सोहळ्याचा भाग बना!
दिल्लीतील हे साहित्य संमेलन मराठी संस्कृतीचा उत्सव आहे. साहित्यप्रेमी, लेखक, कवी, विद्यार्थी आणि मराठी भाषा जपणाऱ्या सर्वांनी या ऐतिहासिक सोहळ्याचा साक्षीदार होण्याची ही सुवर्णसंधी आहे. आपली मराठी संस्कृती जपण्यासाठी, तिचा जागर करण्यासाठी आणि नव्या पिढीला प्रेरणा देण्यासाठी आपण सर्वांनी या सोहळ्यात सहभागी व्हावे. चला, तर मग मराठी साहित्याचा हा ऐतिहासिक उत्सव दिल्लीच्या ऐतिहासिक भूमीवर भव्य स्वरूपात साजरा करूया!
०००
– वर्षा फडके- आंधळे, वरिष्ठ सहायक संचालक (माहिती)

रत्नागिरी, दि. १६ (जिमाका): मराठीचा आवाज दिल्लीच्या तख्तावर पोहोचविण्यासाठी अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाने जे प्रयत्न केले त्याचे देखील मनापासून कौतुक करतो आणि त्यांनादेखील मनापासून धन्यवाद देतो. या संमेलनाला मराठी भाषेचा मंत्री म्हणून शुभेच्छा देतो आणि हे संमेलन जगभरामध्ये प्रसिध्द होईल, याची खात्री बाळगतो, अशा शब्दात मराठी भाषा मंत्री डॉ. उदय सामंत यांनी शुभेच्छा दिल्या.

मराठी भाषा मंत्री डॉ. सामंत म्हणाले, मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यानंतर पहिल्यांदा दिल्ली येथे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन होत आहे. या साहित्य संमेलनाचे उद्घाटन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी करणार आहेत. तमाम महाराष्ट्राच्यावतीने प्रधानमंत्री मोदी यांना मनापासून धन्यवाद देतो. मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळावा, ही आमची वर्षानुवर्षे असलेली मागणी त्यांनी पूर्ण केली. त्या पार्श्वभूमीवर दिल्लीमध्ये संमेलन होत आहे.

सुमारे 70 वर्षानंतर हे संमेलन होत आहे. मराठीचा आवाज दिल्लीच्या तख्तावर पोहोचविण्यासाठी अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाने जे प्रयत्न केले, त्याचे देखील मनापासून कौतुक करतो आणि त्यांनादेखील मनापासून धन्यवाद देतो. नियोजनामध्ये पुणे येथील सरहद संस्थेचे संजय नहार यांनीदेखील अतिशय चांगल्या पध्दतीने जबाबदारी खांद्यावर घेवून दिल्लीमध्ये मराठी भाषा आणि मराठी साहित्य संमेलन याचा दर्जा उंचाविण्यासाठी ते काम करतात त्यांचे देखील अभिनंदन आहे. या संमेलनाला मराठी भाषेचा मंत्री म्हणून शुभेच्छा देतो आणि हे संमेलन जगभरामध्ये प्रसिद्ध होईल याची खात्री बाळगतो.

०००