केंद्र सरकारने मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा दिला. त्यामुळे दिल्लीत होणारे  साहित्य संमेलन पहिलेच ‘अभिजात मराठी साहित्य संमेलन’ असेल.दिल्लीत होणाऱ्या या ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे  उद्घाटन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते होणार आहे.जेष्ठ नेते शरद पवार या साहित्य संमेलनाच्या स्वागताध्यक्षपदी असणार आहेत.

दिल्लीचेही तख्त राखतो महाराष्ट्र माझा… ही केवळ कविकल्पना नाही तर आपल्या अस्मितेचा आणि अभिमानाचा विषय आहे, याचा प्रत्यय आपणास या ऐतिहासिक संमेलनातून येणार आहे. भाषा, संस्कृती, राष्ट्रभावना, मानवता आणि एकात्मता यांचा आगळा मिलाफ यानिमित्ताने महाराष्ट्र वा देशातीलच नव्हे, अवघ्या जगातील साहित्यरसिक देशाच्या राजधानीत अनुभवणार आहेत

यापूर्वी १९५४ मध्ये  दिल्लीला ३७ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले. त्याचे स्वागताध्यक्ष काकासाहेब गाडगीळ, संमेलनाध्यक्ष तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी तर उद्घाटक तत्कालिन पंतप्रधान पंडित नेहरू होते. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीला या संमेलनानंतर बळ मिळाले आणि १ मे १९६० मध्ये  महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. त्यानंतर दिल्लीला एकदाही अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले नव्हते.

दिल्ली येथे नियोजित ९८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी लोकसाहित्य व लोक संस्कृतीच्या ज्येष्ठ अभ्यासक डॉ. तारा भवाळकर यांची सर्वानुमते निवड करण्यात आली. २१, २२ आणि २३ फेब्रुवारी २०२५ ला दिल्लीत हे संमेलन होणार आहे. तब्बल ७० वर्षांनंतर राजधानी दिल्लीत मराठी भाषेचा आवाज घुमणार आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या विविध भागांमध्ये अनेक बोलीभाषा प्रचलित आहेत. या बोलीभाषा त्या- त्या प्रदेशाच्या सांस्कृतिक, भौगोलिक आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमीवरून विकसित झाल्या आहेत. काही प्रमुख बोलीभाषा आणि त्यांचे वैशिष्ट्य….

कोकणी भाषा

कोकण किनारपट्टीवरील जिल्हे म्हणजे रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग आणि गोव्यातील कोकणी भाषा प्रचलित आहे. कोकणी भाषा ही भारतातील सर्वांत जुन्या भाषांपैकी एक आहे.  कोकणीमध्ये अनेक बोलीभाषा आहेत, जसे की गोव्याकडील कोकणी, मंगलोरी कोकणी, केरळ कोकणी, मालवणी इत्यादी. कोकणी भाषेत देवनागरी, रोमन, कन्नड, मल्याळम आणि अरबी या विविध लिपींचा वापर केला जातो. कोकणी ही इंडो-आर्यन भाषाकुळातील असून, संस्कृतशी तिचे जवळचे नाते आहे. कोकणी शब्दसंग्रहात संस्कृत शब्द मोठ्या प्रमाणावर आहेत. कोकण किनारपट्टीवर असल्यामुळे कोकणी भाषेत मराठी, पोर्तुगीज, तुळू, कन्नड आणि मल्याळम भाषांचे प्रभाव दिसून येतात. कोकणी भाषक हिंदू, ख्रिस्ती आणि मुस्लीम समाजाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावते. कोकणी भाषेत कविता, कथा, लोकसंगीत आणि लोककथांची समृद्ध परंपरा आहे. कोकणी भाषा ही तिच्या वैशिष्ट्यांमुळे आणि सांस्कृतिक महत्त्वामुळे एक अनमोल ठेवा आहे!

देशी बोली

पश्चिम महाराष्ट्रातील सांगली, सातारा, कोल्हापूर भागात बोलली जाणारी भाषा आहे. या भागातील बोलीत एक प्रकारचा रांगडेपणा व सडेतोडपणा आहे, जो त्या भागातील लोकांच्या स्वभावाला साजेसा वाटतो. या बोलीत मराठा साम्राज्याचा, वतनदार व शेतकरी संस्कृतीचा ठसा उमटलेला आहे. शब्दांमध्ये ग्रामीण जीवनाचे प्रतिबिंब दिसते.

प्रसिद्ध म्हणी आणि शिव्या:

या भागातील बोली म्हणींसाठी, उपरोधिक वाक्यांसाठी आणि कधीकधी सुसंस्कृत वाटणार नाही अशा शिव्यांसाठीही प्रसिद्ध आहे, ज्या तिथल्या संवादाचा एक भाग आहेत.

‘नाय’ (नाही), ‘काय बी’ (काहीही), ‘भारी’ (छान), ‘हुश्शार’ (शहाणा), ‘गड्या’ (मित्रा) असे शब्दप्रयोग मोठ्या प्रमाणावर आढळतात.‘लय भारी’, ‘काय म्हणतोस’, ‘चल गड्या’ यासारखे वाक्प्रचार प्रचलित आहेत. लोकसंवादात आढळणारी बोली साधी, सरळ आणि स्पष्ट असते, कोणताही आडपडदा किंवा बडेजाव नसतो. ‘जमिन’, ‘रान’, ‘बैलगाडी’, ‘तुरी’, ‘चाऱ्याचं गंजी’ अशा अनेक शब्दांतून कृषी जीवनाचे दर्शन घडते. या बोलीत बोलताना एक प्रकारची लय असते. वाक्यांचा शेवट कधीकधी चढत्या सूरात केला जातो, ज्यामुळे संभाषण अधिक ठसकेबाज वाटते. लावणी, तमाशा, पोवाडे या लोककला प्रकारांचा प्रभाव या बोलीवर आहे. त्यामुळे तिच्या उच्चारात आणि शब्दरचनेत एक विशिष्ट गंमत आहे. सांगली, सातारा, कोल्हापूरच्या बोलीत ऐकताना एक वेगळाच जोश, उत्साह आणि आपलेपणा जाणवतो, जो त्या भागातील मातीशी, इतिहासाशी आणि लोकांशी जोडलेला आहे.

वऱ्हाडी

विदर्भातील अमरावती, अकोला, बुलढाणा, यवतमाळ भागातील बोली भाषा आहे. वऱ्हाडी बोलीत एक वेगळा रांगडेपणा आहे. बोलण्यात ठासून आत्मविश्वास व ठसकेबाजी जाणवते. ‘ला’चा उच्चार ‘बा’: वऱ्हाडी भाषेचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे ‘ला’ चा उच्चार ‘बा’ असा होतो. उदाहरणार्थ –

मला → मबा

तुला → तुंबा

चला → चंबा

वऱ्हाडी माणूस स्वतःला ‘आपण’ म्हणतो. उदा. “आपण काल गेला होतो.” (मी काल गेलो होतो.)

भाषेत शहरी बडेजाव किंवा जडपणा नाही. तिच्यात गावरान सोज्वळपणा आणि सहजता आहे. बोलण्यात लयबद्धता असते आणि वाक्याच्या शेवटी एक विशिष्ट चढता सूर येतो, जो वऱ्हाडी भाषेला अधिक प्रभावी बनवतो.

प्रचलित शब्द आणि म्हणी

भारीच हाय रे! – खूपच छान आहे.

काय म्हणतू हाय? – काय म्हणतो आहेस?

जामा झालं! – व्यवस्थित झालं.

काय बे! – काय रे!

विदर्भ हा प्रामुख्याने शेतीप्रधान प्रदेश असल्याने भाषेत ‘रान’, ‘बियाणं’, ‘ढोर’, ‘तुर’ यांसारखे शब्द सर्रास वापरले जातात. वऱ्हाडी माणूस मिश्कील असतो आणि भाषेतही तोच स्वभाव उमटतो. वऱ्हाडी बोलण्यात सहज हास्यनिर्मिती होते. भारूड, कीर्तन, पोवाडे, लोककथा यांचा प्रभाव वऱ्हाडी भाषेवर दिसतो. तसेच, प्रसिद्ध वऱ्हाडी साहित्यिकांचा मोठा वारसा या बोलीतून दिसतो. वऱ्हाडी भाषेत जिव्हाळा, प्रेम, हास्य आणि राग सगळेच अगदी नैसर्गिकपणे व्यक्त होते.वऱ्हाडी बोली भाषेतील ठसका, लहेजा, सहजता आणि अनौपचारिकता विदर्भातील लोकांचे जीवन, माती, संघर्ष आणि आनंद यांचे प्रतिबिंब आहे.

खानदेशी

खानदेशी भाषा – जळगाव, धुळे, नंदुरबार भागातील बोली भाषा आहे. खानदेशी भाषेला ‘आहिराणी’ असेही म्हणतात. यादव व आहिर समाजाच्या प्रभावामुळे या बोलीत विशिष्ट गावरान लहेजा आढळतो. खानदेशी बोलीत ग्रामीण भागाचा साधेपणा आहे, पण त्यातच एक रांगडेपणाही आहे. बोलण्यात बिनधास्तपणा आणि स्पष्टता जाणवते.

विशिष्ट शब्दप्रयोग

काय रं! – काय रे!

हाऊ का! – होय का!

कोनाय? – कोण आहे?

कुटं जातंय? – कुठे जात आहेस?

भारी हाय रं! – खूप छान आहे रे!

‘ये’, ‘ने’ यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर: उदा.

तू ये खातोस? (तू हे खातोस?)

ने का करतोस असं? (का करतोस असं?)

ड, ढ, झ यांचा जास्त वापर: शब्दांत ड, ढ, झ यांसारखे ध्वनी ठासून वापरले जातात. उदा. झाडी, ढासळलं, तोडलं. खानदेश शेतीप्रधान असल्याने बोलीत ‘पाट’, ‘खळं’, ‘बैल’, ‘तुरी’, ‘कापूस’, ‘मळणी’ असे शब्द सहज वापरले जातात.

प्रसिद्ध म्हणी आणि वाक्प्रचार :

गड्या आपला गाव बेष्ट! – आपला गावच बेस्ट आहे!

पायानं चालला, पण डोक्यानं धावत होता! – माणूस अत्यंत चतुर किंवा चलाख आहे.

झकास हाय! – मस्त आहे!

खानदेशातील लोककला, भारुड, भजन, गोंधळ यांचा प्रभाव बोलीत जाणवतो. संवाद साधताना अनेकदा लोकगीतांतील ओळी किंवा म्हणी सहज वापरल्या जातात. खानदेशी भाषेवर गुजराती, राजस्थानी, हिंदी यांचा परिणाम जाणवतो, त्यामुळे काही शब्द या भाषांतून आढळता. आवाजी चढ-उतार: खानदेशी बोलीत बोलताना मोठा आवाज, चढता सूर आणि उतार एकदम स्पष्ट असतो. त्यामुळे संवाद अधिक प्रभावी आणि ठसकेबाज वाटतो. खानदेशी बोली ही साधेपणा, रांगडेपणा, शेतीप्रधान जीवनशैली आणि सांस्कृतिक वारसा यांचं अनोखं मिश्रण आहे. तिच्यातली मोजकी, पण ठसकेबाज शब्दरचना आणि अनोखा लहेजा कानावर पडला की ती ओळखू येते.

माळवी

माळवी बोली – माळशिरस, सोलापूर, पंढरपूर भागातील ही भाषा आहे. माळवी बोली ही माळशिरस, सोलापूर आणि पंढरपूर या भागातील शेतीप्रधान जीवनाशी घट्ट जोडलेली आहे. शेतजमीन, बैलजोडी, पाणीटंचाई, मळणी, ऊस शेतीसंबंधी शब्द मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात. बोलण्यात एक साधेपणा असूनही रांगडेपणा जाणवतो. माळवी माणूस स्पष्टपणे आणि बिनधास्त बोलतो.

शब्दांचा अनोखा उच्चार:

हायला! – अरे वा!

काय रं हाय? – काय रे आहे?

जमतंय का रं? – जमतंय का रे?

नाय रं! – नाही रे!

बगा – पहा (बघा).

माळवी बोलीत ‘आहे’साठी ‘हाय’ आणि ‘नाही’साठी ‘नाय’ हे शब्द वापरले जातात.

उदा. “तो नाय हाय!” (तो नाही आहे!)

माळवी बोलीवर वारकरी संप्रदायाचा आणि पंढरपूरच्या विठोबाच्या भक्तीचा प्रभाव आहे. ओव्या, अभंग, भजन यातून ही बोली अधिक रंगतदार वाटते. माळवी भाषेत बोलताना सहज जिव्हाळा जाणवतो. गप्पा मारताना ‘गड्या’, ‘मित्रा’, ‘बाई गं’ यांसारखे शब्द सहज वापरले जातात. माळवी बोलीत सोलापूरकडचा एक उग्रपणा आहे. स्पष्टवक्तेपणा आणि कधी कधी टोचून बोलण्याची शैली या भाषेचे वैशिष्ट्य आहे. ‘ज्ञानोबा-तुकोबा’ या शब्दांचा उच्चार आणि पंढरीच्या वारीचा उल्लेख माळवी बोलीत नेहमीच ऐकायला मिळतो.

विशेष म्हणी व वाक्प्रचार:

कसचं काय, भलतंच भारी हाय! – काही नाही, एकदम छान आहे!

काय बी म्हंजे काय बी! – काहीही म्हणजे काहीही!

पैसा हाय तरच जग हाय! – पैसा आहे तरच जग आहे!

सोलापूर व माळशिरस भागातील पाणीटंचाईमुळे भाषेत ‘टँकर’, ‘पाण्याचं हंडं’, ‘पाझर तलाव’ यांसारखे शब्द प्रचलित आहेत.माळवी बोली ही माळरानावरच्या माणसाची रांगडी, स्पष्ट, पण जिव्हाळ्यानं ओथंबलेली बोली आहे. तिच्यात माळशिरसची माती, सोलापूरचा साधेपणा आणि पंढरपूरच्या भक्तीचा सुवास आहे.

आगरी

आगरी भाषा – रायगड, ठाणे, पालघर भागात बोलली जाणारी भाषा आहे. आगरी बोली ही कोकणातील जीवनशैलीशी जोडलेली असून, मच्छीमारी, शेती, आणि खाडीकाठचा जनजीवन याचे प्रतिबिंब भाषेत दिसते. आगरी बोलीत बोलताना एक रांगडेपणा आणि सडेतोडपणा जाणवतो. काहीसा उग्र आवाज आणि स्पष्ट भाष्य हे तिचे वैशिष्ट्य आहे.

विशिष्ट उच्चार

काय न्हाय? – काय आहे/काय चाललंय?

जाता हायस की न्हाय? – जातोस का नाही?

ठेवला हाय की न्हाय? – ठेवला आहे की नाही?

बोला लौकर! – लवकर बोला!

‘आहे’साठी ‘हाय’, ‘नाही’साठी ‘न्हाय’ हा शब्द प्रचंड वापरला जातो. ‘होडी’, ‘कोळी’, ‘जाळं’, ‘खाड्याचं पाणी’, ‘सुकट’, ‘बांगडा’ यांसारखे शब्द आगरी बोलीत खूप सामान्य आहेत. आगरी बोलीत एकीकडे गोडवा असूनही, त्यातला ठसका आणि उग्रता यांचा सुंदर मिलाफ आहे. गप्पांमध्ये स्पष्टवक्तेपणा ठासून भरलेला असतो. मुंबईजवळ असल्याने आगरी भाषेत मराठी, गुजराती, हिंदी आणि उर्दू या भाषांचे मिश्रणही दिसून येते. आगरी लोककला, खासकरून आगरी नृत्य, भारुड, आणि लोकगीतांमुळे या बोलीत एक लयबद्धता आहे.

विशिष्ट म्हणी आणि वाक्प्रचार:

खाडीत गेल्यावर होडी हवीच! – वेळ आली की साधनं हवीच.

पोटात न्हाय अन्‌ गाणं म्हणत्यात! – काही नसताना उगाच मोठंमोठं बोलणं.

मासा न्हाय अन्‌ जाळं टाकत्यात! – काहीही कारण नसताना तयारी करणे.

आगरी बोली ऐकताना तिचा ठसका, उग्रता आणि एक वेगळी तालबद्धता सहज ओळखू येते.आगरी बोली ही समुद्रकाठच्या माणसांची रांगडी, स्पष्ट, परंतु जिव्हाळ्यानं ओतप्रोत भरलेली भाषा आहे. ती कोकणातल्या खाऱ्या वाऱ्यासारखी उग्र, पण मनाला भिडणारी आहे.

कौलाणी(चंदगडी)

कौलाणी (चंदगडी) बोली – कोल्हापूरच्या चंदगड भागातील बोली भाषा आहे.चंदगड हा कर्नाटक व गोव्याच्या सीमेवर असल्याने कौलाणी बोलीवर गोमंतकी कोंकणीचा स्पष्ट प्रभाव आहे. त्यामुळे काही शब्द आणि उच्चार कोंकणीसारखे वाटतात. कौलाणी बोलीत ग्रामीण भागातील साधेपणा, रांगडेपणा आणि अनौपचारिकता आहे. शब्द थेट आणि स्पष्टपणे उच्चारले जातात.

विशिष्ट उच्चार आणि शब्दरचना:

काय वं? – काय रे?

जातोस की न्हवं? – जातोस की नाही?

भारी हाय वं! – छान आहे रे!

काम माजं जालयं! – माझं काम झालंय.

‘वं’, ‘यं’ हे प्रत्यय सर्रास वापरले जातात:

खालयं का? – खाल्लं का?

बोलायलं वं! – बोलायचं रे!

चंदगड हा डोंगराळ व जंगली भाग असल्याने भाषेत ‘रान’, ‘पाट’, ‘मळं’, ‘ढोर’, ‘जंगल’ यांसारखे शब्द नेहमी वापरले जातात. सीमेवरील प्रदेश असल्याने काही शब्दांवर आणि वाक्प्रचारांवर कन्नड भाषेचा प्रभाव दिसून येतो. उदा. ‘होगतां’ (जातोय), ‘बानगा’ (चल, ये), ‘कायपा?’ (काय रे?). संवाद करताना थेट आणि स्पष्ट बोलण्याची पद्धत आढळते. बोलण्यात लयबद्धता आणि ठसकाही असतो. या भागातील लोककथा, सण-उत्सव, जत्रा, आणि स्थानिक देवतांची पुजाअर्चा भाषेत दिसून येते.

प्रसिद्ध वाक्प्रचार आणि म्हणी :

मगं काय, झकास वं! – मग काय, मस्तच आहे!

पैसाच न्हवं, तर काय वं! – पैसा नाही, तर काहीच नाही!

रानातलं गवत बी हुशार! – लहानसहान माणूसही शहाणा असतो.

राग, आनंद, प्रेम, आणि जिव्हाळा सहजपणे कौलाणी बोलीतून व्यक्त केला जातो, ज्यामुळे ती अधिक जिवंत आणि आपुलकीची वाटते.कौलाणी (चंदगडी) बोली ही कोल्हापूरच्या चंदगड भागातील माणसांच्या रांगड्या, पण प्रेमळ स्वभावाचं प्रतिबिंब आहे. तिच्यात गोमंतकी, कन्नड आणि मराठीतलं एक अनोखं मिश्रण आहे, ज्यामुळे ती वेगळ्या लहेजात ओळखली जाते.

झाडीबोली

झाडीबोली – विदर्भातील गडचिरोली, चंद्रपूर, भंडारा या जंगलाळ भागातील भाषा आहे. झाडीबोली हा विदर्भाच्या घनदाट जंगलातील आदिवासी आणि ग्रामीण जीवनाशी जोडलेला बोलीभाषेचा प्रकार आहे. जंगल, प्राणी, शेती आणि दैनंदिन जगण्याशी निगडित शब्द या भाषेत मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. झाडीबोलीत बोलताना एक साधेपणा आणि रांगडेपणा जाणवतो. बोलण्यात अनौपचारिकता आणि थेटपणा असतो.

विशिष्ट शब्दप्रयोग आणि उच्चार:

काय रं गड्या? – काय रे मित्रा?

कुटं जातंय? – कुठं जात आहेस?

नाय बी! – नाही रे!

जमतंय की नाय? – जमतंय का नाही?

भलतं भारी हाय रं! – खूप छान आहे रे!

या भागातील गोंडी, माडिया, कोरकू यांसारख्या आदिवासी भाषांचा झाडीबोलीवर प्रभाव आहे. त्यामुळे काही शब्द आणि उच्चार इतर मराठी बोलींपेक्षा वेगळे वाटतात.

‘नाय’ आणि ‘हाय’ चा वारंवार वापर

तो हाय की नाय? – तो आहे की नाही?

काम झालंय हाय! – काम झालंय आहे!

‘रान’, ‘माड’, ‘कुंपण’, ‘ढोर’, ‘शेती’, ‘लाकूड’, ‘वाघ’, ‘हिरवळ’ यांसारखे शब्द झाडीबोलीत सहज आढळतात. झाडीबोलीचा लहेजा इतर बोलींप्रमाणे जलद नसून थोडा संथ आहे, पण त्यात एक ठसका आणि सहजता आहे. या भागात शेतीसोबतच मजुरीचे कामही मोठ्या प्रमाणावर असल्याने ‘मजुरी’, ‘बंडी’, ‘कामगार’, ‘गुरं’, ‘पिकं’ असे शब्द प्रचलित आहेत.

वाक्प्रचार आणि म्हणी:

रानातला रस्ता, अन माणसाचं नशीब कधी बदलतं सांगता नाय! – जीवनात कधी काय बदल होईल सांगता येत नाही.

दोन ढोरांची कुस्ती, शेतीचं नुकसान! – दोन मोठ्यांचं भांडण झालं की छोटेच हकनाक मारले जातात. झाडीबोलीतून जंगलातील आदिवासी संस्कृती, सण-उत्सव, जत्रा, बैलपोळा, नागपंचमी यांसारख्या परंपरांचा ठसा जाणवतो.झाडीबोली ही विदर्भातील जंगलाळ भागात राहणाऱ्या लोकांची भाषा असून, तिच्यात साधेपणा, रांगडेपणा, आणि जंगलाच्या मुळाशी असलेली एक निसर्गस्नेही ओलावा आहे. आदिवासी संस्कृती, शेती, आणि रोजच्या जगण्याचा संघर्ष यांचा मिलाफ झाडीबोलीतून स्पष्टपणे दिसतो.

भिली

भिली भाषा – नंदुरबार, धुळे या भागातील आदिवासी बोलीभाषेचे वैशिष्ट्य

भीली ही प्रामुख्याने नंदुरबार, धुळे आणि गुजरात, मध्यप्रदेश सीमेवरील आदिवासी समाजाची बोलीभाषा आहे. तिच्यावर आदिवासी संस्कृतीचा ठळक प्रभाव आहे.भीली भाषेत गुजराती, राजस्थानी आणि मराठी भाषांतील शब्दांचे मिश्रण आढळते. उदा. ‘काय छे?’ (काय आहे?), ‘तू कुटे जाय छे?’ (तू कुठे जात आहेस?).

भीली बोलीत वाक्यरचना अत्यंत साधी आणि थेट असते.

‘तू काम करछे?’ – तू काम करतोस का?

‘मला भूक लागली छे।’ – मला भूक लागली आहे.

विशिष्ट शब्दप्रयोग :

‘भाल’ – मोठा भाऊ.

‘माय’ – आई.

‘ढेकर’ – बहीण.

‘पग्या’ – मित्र.

‘आहे’साठी ‘छे’ आणि ‘छ’ यांचा सतत वापर केला जातो.

‘तो घरी छे।’ – तो घरी आहे.

‘काम झालं छ?’ – काम झालं का?

भीली भाषा ही निसर्गाशी घट्ट जोडलेली आहे. जंगल, डोंगर, प्राणी, पिके, पाणी, यांच्याशी संबंधित शब्दप्रयोग मोठ्या प्रमाणावर दिसतात. उदा. ‘राना माही’ (जंगलात), ‘पाणी नथी’ (पाणी नाही). भीली बोलीत बोलताना स्पष्टपणा, बिनधास्तपणा आणि रांगडेपणा जाणवतो. संवाद साधताना लोक मोकळेपणाने आणि थेट बोलतात. भीली भाषेत आदिवासींचे सण-उत्सव, पारंपरिक नृत्य-गाणी, शेतीची कामं, हस्तकला आणि कष्टाळू जीवनशैलीचा प्रभाव आहे. भीली बोलीतून आदिवासींचे ‘गवरी’, ‘गरबा’, ‘गेर’, आणि पारंपरिक वाद्यांचे, विशेषतः ‘तिंबरु’, ‘ढोल’ यांचे संदर्भ आढळतात.

 म्हणी आणि वाक्प्रचार :

‘राना में हरवाय तो गाव में न मळाय।’ – जंगलात हरवलास तर गावात सापडणार नाहीस.

‘हाथ मा काम, मुख मा नाम।’ – हातात काम, तोंडात फक्त नाव (फक्त बोलून काही होत नाही).

भिली बोली ही आदिवासींच्या साध्या, परंतु मेहनती जीवनशैलीचं प्रतिबिंब आहे. तिच्यात निसर्ग, संस्कृती, आणि विविध भाषांचा सुंदर संगम आहे. भीली बोलीतला मोकळेपणा आणि ठसक्यामुळे ती ऐकणाऱ्याला वेगळाच अनुभव देऊन जाते.

दखणी

दखणी भाषा – मराठवाडा भागातील औरंगाबाद, नांदेड जिल्ह्यातील बोली भाषा आहे. दखणी भाषेवर उर्दू, फारसी आणि अरबी भाषांचा प्रभाव आहे. मराठवाडा हा मुघल आणि निजामशाहीचा प्रभाव असलेला प्रदेश असल्याने दखणी बोलीत अनेक उर्दू-फारसी शब्द मिसळलेले आढळतात. उदा. ‘बोलतो हुजूर’ (बोलतो साहेब), ‘काम झाला ना?’ (काम झालं का?).दखणी बोली ऐकायला लयबद्ध आणि गोड लागते. शब्दांचा उच्चार संथ, परंतु स्पष्ट असतो.

‘काय साहेब, चालतं का तुमचं?’ – काय साहेब, चाललंय का तुमचं?

‘हय का तिथं?’ – आहे का तिथं?

उर्दू शब्दांचा सहज वापर :

‘जालिम’ – जबरदस्त/मस्त.

‘बंदा’ – माणूस/इसम.

‘काय मियाँ!’ – काय रे बाबा!

‘बरकत’ – भरभराट.

‘खैरियत’ – तब्येत/स्थिती ठीक आहे का?

हैदराबादच्या निजामशाहीचा आणि मुस्लिम संस्कृतीचा प्रभाव दखणी भाषेच्या लहेजात आणि शब्दसंपदेत जाणवतो. ‘जनाब’, ‘हुजूर’, ‘अल्ला’, ‘मौलाना’, ‘दरवेश’ हे शब्द बोलण्यात सहज येतात. ‘हय’ आणि ‘नाय’ चा वापर: इतर बोलींप्रमाणेच दखणी बोलीतही ‘आहे’साठी ‘हय’ आणि ‘नाही’साठी ‘नाय’ हा शब्द वापरला जातो.

‘काम झालं हय का?’ – काम झालं आहे का?

‘सांगितलं नाय मला!’ – सांगितलं नाही मला!

औरंगाबाद, नांदेड या ठिकाणी उत्तर भारतातील लोकांचे येण्या-जाण्यामुळे हिंदी भाषेचा प्रभावही दखणी बोलीवर पडला आहे. त्यामुळे काही वेळा हिंदी शब्द सर्रास वापरले जातात.

‘तुम्ही बोलताय काय?’ – तुम्ही बोलताय का?

‘चाललं हय भाऊ!’ – चाललंय भाऊ!

‘जरा काम करा मियाँ, नायतर बायको बोलेल!’ – जरा काम करा रे, नाहीतर बायको बोलेल!

‘सांगा हुजूर, काय चाललंय!’ – सांगा साहेब, काय चाललंय!

वाक्प्रचार आणि म्हणी:

‘हाथ का मेल पैसा हय!’ – हाताला लागलेली घाण म्हणजे पैसा आहे (पैसा फक्त कामापुरता).

‘काय मियाँ, दिवाळीला फटाके फुटले का?’ – काय रे, दिवाळीला मजा झाली का?

दखणी बोलीचा लहेजा ऐकताना गोड, पण थोडासा ठसकेबाज वाटतो. गप्पागोष्टी, विनोद, चेष्टा करताना या बोलीचा अधिक गोडवा जाणवतो. मराठवाड्यातील लोककथा, भारुड, शाहिरी, तमाशा, आणि धार्मिक जत्रांचा प्रभावही या बोलीवर आहे. विशेषतः उर्दू शायरी, गझल, आणि दखणी साहित्य परंपरेमुळे या भाषेला एक वेगळीच समृद्धी लाभली आहे. दखणी बोली ही मराठवाड्यातील लोकांच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाची साक्ष आहे. तिच्यात मराठीचा रांगडेपणा, उर्दूचा गोडवा, आणि निजामशाहीचा ठसका यांचे अनोखे मिश्रण आहे, जे ऐकणाऱ्याला सहज मोहवते.

ही सर्व बोलीभाषा मराठी भाषेच्या विविधतेचं आणि संपन्नतेचं दर्शन घडवतात.

राजू हिरामण धोत्रे

सहायक संचालक (माहिती)

0000

माऊली ज्ञानेश्वरांनी  ‘अमृतातेही पैजासी जिंके’ ही दिलेली ग्वाही त्यांच्या ७५० व्या जयंती वर्षात आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या ३५० व्या राज्याभिषेक वर्षात सिद्ध झाली. मराठीचा भाषिक प्रवास प्राचीन महारठ्ठी भाषा, मरहठ्ठी, महाराष्ट्री प्राकृत,अपभ्रंश मराठी,आजची मराठी असा झाला आहे. या भाषा वेगवेगळ्या नसून ती रूपे मराठी या एकाच भाषेची आहेत. मराठी भाषेला २००० वर्षांपेक्षा जास्त समृद्ध अशा साहित्याची परंपरा आहे.या भाषेचे प्राचीनत्व ठरवताना- १) शक ६०२  च्या ताम्रपटातील पन्न्नास, प्रिथिवी हे शब्द. २) शके ७०० चा उद्योतनसुरीने लिहिलेल्या ‘कुवलयमाला’ या ग्रंथात अठरा देशी भाषांचा उल्लेख आला आहे.त्यात मराठी माणसांचे वैशिष्ट्य व त्यांच्या भाषेतील ठळक अशी लकब सांगताना मराठी लोक दिण्णले,गहिल्ले असे उच्चार करतात,असे सांगितले आहे. ३) शके ९६१ च्या सुमारास ‘ज्योतिष रत्नमाला’ श्रीपतींनी रचला. ४)’गाथा सप्तशती’ हा ग्रंथ दुसऱ्या शतकातील सतरावा सातवाहन राजा व कवी हाल याने लिहिला. ५) महाकवी गुणाढ्य यांनी ‘बृहत्कथा’ हे महाकाव्य पैशाची भाषेत सांगितले.सोमदेवने संस्कृत अनुवाद केला, तर ह.अ.भावे यांनी मराठीत पाच खंडात ‘कथासरित्सागर’ रूपात ते आणले.रामायण,महाभारत या दोन महाकाव्यानंतर  दोन हजार वर्षांपूर्वीचे हे तिसरे महाकाव्य म्हणावे लागेल.

‘विवेकसिंधू‘ : पहिला ओवीबद्ध ग्रंथ

‘लीळाचरित्र’, ‘ज्ञानेश्वरी’, ‘विवेकसिंधू’हे ग्रंथ मराठी प्रगल्भ व श्रीमंत झाल्यानंतरचे ग्रंथ आहेत. ‘लीळाचरित्र’, ‘ज्ञानेश्वरी’ या ग्रंथांना युनोने अभिजात  ग्रंथांचा दर्जा दिलेला आहे. इ.स.११८८ मधील ‘विवेकसिंधू’ हा मुकुंदराजांचा ग्रंथ मराठीतील  पहिला ओवीबद्ध ग्रंथ. तेराव्या शतकापासून सतराव्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत महानुभाव सांप्रदायिकांनी सातत्याने वाङ्मयनिर्मिती केलेली दिसते. महाराष्ट्र संस्कृती आणि मराठी वाङ्मययात त्यांनी मोलाची भर घातली.

‘लीळाचरित्र’ : पहिला चरित्रग्रंथ

तेरावे शतक हे मराठी वाङ्मयनिर्मितीचा प्रारंभिक काळ. परिपक्वता, प्रौढता, पारमार्थिकता या गुणांनी युक्त. मराठीतील पहिला चरित्रग्रंथ म्हणून ‘लीळाचरित्रा’ला अनन्यसाधारण महत्व आहे. महानुभाव संप्रदायातील साहित्यिकांनी निर्माण केलेल्या साहित्याची विपुलता आणि वैविध्यता ही वैशिष्ट्ये आहेत. त्यांनी आख्यानक काव्ये, भाष्ये-महाभाष्ये, सूत्रबद्ध व्याकरण, भावगीतात्मक स्वयंवरकथा, गीताटीका, स्थळवर्णने, आरत्या, पदे, भारुडे, स्तोत्रे, प्रवासवर्णन, चरित्र, टीका, विदग्ध कथाकाव्ये, टीपा अशा विविध साहित्यप्रकांरातून लेखन केलेले दिसते.

मराठीत आज अस्तित्वात असलेल्या अनेक वाङ्मयप्रकारांचा उगम महानुभाव साहित्यात शोधता येतो. संत ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदायाचा पाया रचला आणि मराठी भाषेत गीतार्थाचे सुंदर व प्रत्ययकारी निरुपण  केले. सर्व समाजाला प्रेमाचा, समतेचा आणि भक्तिभावाचा उपदेश गीताटिकेच्या द्वारा करण्याचा उपक्रम ज्ञानेश्वरांनी केला.मराठी जन आणि मराठी मन घडवणारा पहिला क्रांतिकारी नेता ज्ञानदेव होय. मौलिक स्वरूपाचे तत्त्वज्ञान आणि अव्वल दर्जाचे काव्य या दोहोंचा मनोहर संगम तत्कालीन दुसऱ्या कोणत्याही भाषेत आढळणार नाही. महाराष्ट्रात दत्तभक्तीचा प्रसार मुख्यतः इस.१५५८ मध्ये लिहिलेल्या सरस्वती गंगाधर यांच्या ‘गुरुचरित्रा’ने केला. दासोपंतांचा ‘गीतार्णव’ यासारखा सव्वा लाख ओवीसंख्या असलेला प्रचंड ग्रंथ मराठीत दुसरा नाही.

‘तुका झालासे कळस‘

एकनाथ हे सांस्कृतिक पुनरुत्थानाचे सर्वश्रेष्ठ प्रतिनिधी होत. ची वाङ्मयसेवा बहुविध आहे. त्यांचे ‘एकनाथी भागवत’ आणि ‘भावार्थ रामायण’ हे महत्त्वपूर्ण ग्रंथ. देशकालपरिस्थितीनुसार अगदी योग्य वेळी,एका विशिष्ट हेतूने ही रामकथा त्या वेळच्या लोकांपुढे त्यांनी ठेवली. हा हेतू राष्ट्रीय स्वरूपाचा आहे. ज्ञानेशादिकांनी सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात आणून ठेवलेले तत्त्वज्ञान अभ्यासून, पचवून, जीवनाच्या झगड्यात प्रत्यक्ष अनुभवून, लोकांना उपदेश करण्याची पात्रता संत तुकारामांनी सिद्ध केली. यामुळेच ‘तुका झालासे कळस’ हे त्यांच्या संबंधीचे उद्गार सार्थ ठरले आहेत. एकनाथ-तुकारामांच्या काळात आणि त्यानंतरही मुसलमान संतांनी जी मराठीची सेवा केली ती उपेक्षणीय नाही. शहा मुंतोजी ब्रह्मणी यांचा ‘सिद्धसंकेतप्रबंध’ हा  दोन हजार ओव्यांचा  सर्वात मोठा ग्रंथ. यानंतर अंबर हुसेन, शेख सुलतान, शेख महंमद, शहामुनी इत्यादी संतांनी यात महत्त्वाचे योगदान दिले.

कलात्मकदृष्टीने कथा निवेदन करणे हा  विशेष मुक्तेश्वर यांच्या काव्यात दिसतो. त्यांची एकूण कविता १७००० इतकी भरेल.शिवकालीन प्रवृत्तीची आणि आकांक्षांशी पूर्णतः समरस झालेले संत कवी रामदास त्यांचा ‘दासबोध’,’ मनाचे श्लोक’,’रामायण’ ही रचना. वामन पंडित-‘यथार्थदीपिका’, मोरोपंत-‘केकावली’, रघुनाथ पंडित-‘दमयंती स्वयंवर’, सामराज-‘रुक्मिणी स्वयंवर’, कृष्णदयार्णव-‘हरिवरदा’, श्रीधर- ‘हरिविजय’, ‘पांडवप्रताप’,’वेदांतसूर्य’ या पंत साहित्यातील महत्वाच्या रचना.

सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात गद्यलेखनाला बहर

शाहिरी वाङ्मयात होनाजी बाळा, सगनभाऊ, प्रभाकर, परशराम, रामजोशी, अनंतफंदी यांच्या लावण्या आणि पोवाड्यांनी अस्सल मराठमोळ्या जीवनाचे दर्शन घडविले. सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठीत गद्यलेखनाला बहर आला. बखर वाङ्मय हे महाराष्ट्र सारस्वताचे एक विलोभनीय लेणे आहे. बखर वाङ्मयातून धर्मनिष्ठा, राष्ट्रनिष्ठा, उच्च जीवनमूल्ये यांची प्रचिती, स्वामीनिष्ठा अशा प्रेरणांनी लेखन केले. मल्हार रामराव चिटणीस यांनी छत्रपती शिवाजी, संभाजी महाराज, थोरले राजाराम, थोरले शाहू महाराज, छत्रपती धाकटे रामराजे, धाकटे शाहू यावर बखरलेखन केले. रामचंद्रपंत अमात्य यांनी रचलेले ‘आज्ञापत्र’ आणि शिवाजी महाराजांनी आवर्जून तयार करवून घेतलेला ‘राज्यव्यवहार कोश’ मराठी साहित्यात महत्वाचे ठरतात.

ख्रिस्तीधर्मीय साहित्यिकांनी मराठी वाङ्मयनिर्मिती केलेली दिसते. फादर स्टीफन्स यांनी ‘ख्रिस्तपुराण’ लिहिले. त्याचबरोबर फादर क्रुवा, पेद्रोज, जोसेफ, मिगेल, रिबैरू यांनीही मराठीत साहित्यनिर्मिती केली. मराठी जैन साहित्याचा विचार करता पुष्पदंत- ‘णायकुमारचरिउ’, ब्रह्मगुणदास-‘श्रेणिकचरित्र’, गुणकीर्ती-‘धर्मामृत’, जिनदास- ‘हरिवंशपुराण’ हे ग्रंथ लिहिले.

१८७४ ते १९२० या कालखंडात विष्णुशास्त्री चिपळूणकर,टिळक,आगरकर, लोकहितवादी,महात्मा फुले,न्यायमूर्ती रानडे हे सामाजिक,राजकीय,धार्मिक आणि  आर्थिक विचार प्रसृत करीत होते,त्याच काळात केशवसुतांनी आपल्या काव्यरचनेला प्रारंभ केला.नव्या कवितेचे सर्व विशेष त्यांच्या काव्यात आलेले दिसतात. ना.वा.टिळक, गोविंदाग्रज, रेंदाळकर, बालकवी, चंद्रशेखर, भा.रा.तांबे, वि.दा. सावरकर, साने गुरुजी, माधव ज्युलियन, बा.भ.बोरकर, बा.सी.मर्ढेकर, पु.शि.रेगे, विंदा करंदीकर, मंगेश पाडगावकर, वसंत बापट, ग.दि.माडगूळकर, ना.धों.महानोर, बहिणाबाई चौधरी, इंदिरा संत, कुसुमाग्रज, वसंत बापट, शांता शेळके, प्र.के.अत्रे, मुक्तिबोध, खानोलकर, दिलीप चित्रे, नारायण सुर्वे, ना.सी.फडके, वि.स.खांडेकर, भालचंद्र नेमाडे, विजय तेंडुलकर या साहित्यिकांनी मराठी सारस्वतात मोलाचे योगदान दिले.

१८७४  ते १९२०  या कालखंडात मराठी रंगभूमीच्या क्षेत्रात अण्णासाहेब किर्लोस्कर, गोविंद देवल, श्रीपाद कोल्हटकर, कृष्णाजी खाडीलकर, राम गडकरी आदी नाटककारांनी संगीत नाटके लिहिली, रंगभूमीवर आणली. हा कालखंड मराठी रंगभूमीच्यादृष्टीने सुवर्णयुग मानला  जातो.

साहित्यप्रवाहांनी समृद्ध

मराठी साहित्याला दलित साहित्य, ग्रामीण साहित्य, स्रीवादी साहित्य, जनवादी साहित्य, आदिवासी साहित्य, विज्ञान साहित्य, प्रादेशिक साहित्य, बालसाहित्य, मुस्लीम साहित्य, ख्रिस्ती साहित्य, बालसाहित्य अशा साहित्यप्रवाहांनी अतिशय समृद्ध केलेले दिसते. मराठीच्या विविध बोलींतून ही साहित्यनिर्मिती केलेली दिसते.

१९९० च्या नंतर जागतिकीकरणाचा परिणाम मराठी साहित्यावरही झालेला दिसतो भोगवाद, चंगळवाद, उपभोगवाद, विलासवाद, ग्राहकवाद, बाजारवाद, वस्तुवाद, लैंगिकतावाद या प्रकारच्या बाबींची वेगाने प्रतिष्ठापना करीत जागतिकीकरण वाढत चालले आहे. रंगनाथ पठारे, मकरंद साठे, श्रीधर नांदेडकर, जयंत पवार, विश्राम गुप्ते, सदानंद देशमुख, राजन गवस, आसाराम लोमटे आदी साहित्यिकांच्या लेखनात ही संवेदना प्रकटलेली दिसते.

संगणकादी नवे तंत्रज्ञान आल्यावरही मराठीचा वापर प्रचंड वाढला आहे. मराठी ब्लॉग्स,संकेतस्थळे वाढली आहेत. मराठीतील कोशवाङ्मय जगात दुसऱ्या क्रमांकावर आहेत. प्रसारमाध्यमांनी मराठी भाषा साचेबद्ध न ठेवता तिच्यात कालानुरूप बदल केले आहेत. महाराष्ट्रातील जवळजवळ सर्वच विद्यापीठांनी मराठी भाषाभ्यासाला व्यावहारिक जीवनाशी जोडण्याचा प्रयत्न केला आहे. मराठी भाषेला अभिजात दर्जा मिळाल्यामुळे अनेक क्षेत्रांत नोकरीच्या संधी उपलब्ध होतील.भारतातील सर्वच विद्यापीठांमध्ये मराठी भाषा शिकविली जाईल. बोलीभ्यास संशोधन, अनुवाद प्रक्रिया यांना गती मिळेल. ग्रंथालये सशक्त होतील. पुरातन साहित्याचे डिजिटायझेशन होईल. त्यामुळे डिजिटल माध्यमांतून रोजगाराच्या अनेक संधी उपलब्ध होतील.

अनेक जाती-धर्मांचे लोक मराठी भाषा बोलतात. अनेक पंथ, धर्म, प्रांत, संस्कृती यांना मराठीने आपल्या पोटात सामावून घेतले आहे.खांद्यावर माय मराठीची पताका घेतलेल्या साडे बारा कोटींची ही भाषांमाजी भाषा साजिरी आहे.

– प्रा.डॉ.माहेश्वरी वीरसिंग गावित

(लोकसाहित्य व आदिवासी साहित्याच्या ज्येष्ठ अभ्यासक)

आज आपण बोलत असलेली मराठी ही अनेक स्थित्यांतरे आणि उत्क्रांतीनंतर तयार झालेली समृद्ध भाषा आहे. अशा या समृद्ध साहित्य परंपरा लाभलेल्या मराठी भाषेस केंद्र शासनाने ऑगस्ट २०२४ मध्ये अभिजात भाषेचा दर्जा दिला आहे. आसा दर्जा प्राप्त झाल्यानंतर प्रथमच नवी दिल्ली येथे ९८ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन होत आहे. त्यानिमित्ताने मराठी साहित्याचा पाया असणाऱ्या महानुभाव पंथाच्या साहित्याचा घेतलेला हा धांडोळा. आजच्या आपल्या मराठीच्या विकासामध्ये किंबहुना  आज वापरात असलेल्या मराठीला आकार देण्याचे महत्वाचे काम केले ते महानुभाव पंथाने, या पंथाच्या साहित्यातील लीळाचरित्र हा चक्रधर स्वामींच्या लीळांवर आधारित ग्रंथ मराठीतील आद्य ग्रंथ म्हणावा लागेल. मराठीच्या विकासात महानुभव पंथाच्या योगदानावर टाकलेला हा प्रकाश.*

महाराष्ट्र आणि मराठी विषयी –  मराठी भाषेची उत्पत्ती प्राकृतात असल्याचे सर्वश्रृत आहे. प्राकृत भाषेत लिहला गेलेला ‘गाथा सप्तशती’ हा आद्य: ग्रंथ आणि यातील भाषा ही अस्सल महाराष्ट्राची, गोदावरी खोऱ्यातील आहे.  महाराष्ट्र प्रदेशावर साडेचारशे वर्ष राज्य करणाऱ्या सातवाहन कुलातील राजा हाल यांने हा ग्रंथ लिहला. मराठीतील पहिला शिलालेख हा कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळा येथील “श्री चावुण्ड राये करवियले श्री गंगराये सुत्ताले करवियले” हा आहे. तर रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग जवळील आक्षी येथे सापडलेला  शिलालेख मराठीतील पहिला शिलालेख असल्याचे डॉ शं.गो.तुळपुळे म्हणतात. त्याही आधी ‘धर्मोपदेशमाला’ (इ.स. ८५९) या ग्रंथात मराठी भाषेचा उल्लेख आहे. “सललयि-पय-संचारा पयडियमाणा सुवण्णरयणेल्ला ! मरहठ्य भासा कामिणी य अडवीय रेहंती !!” असे मराठीचे वर्णन येते. सहाव्या शतकातील वराह मिहीरच्या बृहत्दसंहितेत महाराष्ट्र  देशाचा उल्लेख पहावयास मिळतो. तर महाराष्ट्राचा स्पष्ट उल्लेख महानुभव लेखक डिंबकृष्णमुनी यांनी केल आहे. ‘विंध्याद्रीपासौनि दक्षिणदिशेसी।कृष्णनदीपासौनि उत्तरेसी।। झाडीमंडळापासौनि पश्चिमेसि । महाराष्ट्र बोलिजे ।।’ असा महाराष्ट्र प्रदेश असल्याचे ते सांगतात. याशिवाय मराठीच्या वापराची उदाहरणे आपल्याला दिवे आगर, पंढरपूर येथील ताम्रपटातून पहावयास मिळतात.

यादव काळात मराठीला राजभाषेचा दर्जा प्राप्त झाला. या राजभाषेचा विकास करण्याचे कार्य महानुभाव पंथातील अनेकांनी केले. श्री गोविंदप्रभू, भटोबास, केसोबा, डिंबकुष्णमुनी यांनी मराठीला आकार दिला. पंथियांच्या अनेक साहित्यातून मराठी समृद्ध होत गेली. त्यामध्ये म्हाईंभटांचे लीळाचरित्र, गोविंदप्रभूचरित्र किंवा ऋद्धिपूरचरित्र, केशिराजबास यांचे दृष्टांतपाठ, सिद्धांतसूत्रपाठ, बाईदेवबास यांचे पूजावासर, नरेंद्रस्वामी यांचे रुक्मिणीस्वयंवर, भास्करभट्ट यांचे शिशुपाळवध, उद्धवगीता, दामोरदपंडित यांचे वच्छाहरण, रवळोबास यांचे सह्याद्री महात्म्य, नारो बहाळिये यांचे ऋद्धिपूरवर्णन, विश्वनाथ पंडित यांचे ज्ञानप्रबोध, यासह स्थानपोथी, वृद्धाचार, मार्गरुढी, चरित्र अबाब, महदबेचे धवळे अशा ग्रंथांचा समावेश आहे.

सांकेतीक लिपीचा वापर – महानुभाव साहित्याचे एक महत्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे सांकेतीक लिपीचा वापर. या वापरामुळेच अनेक वर्ष हे साहित्य सामान्यांपासून लांब राहिले. पण, याचमुळे हे सर्व साहित्य आहे त्या स्थितीत आज आपल्याला उपलब्ध झाले. यादव काळात १२ व्या शतकात महानुभाव पंथ उदयास आला. पंथियांना मार्गदर्शन करण्यासाठी साहित्याची निर्मिती केली. या साहित्यातूनच अधुनिक मराठीला आकार मिळत गेला. यानंतरच्या काळात वारकरी सांप्रदायांने मराठी अधिक समृद्ध केली.

महानुभाव सांप्रदायाने महाराष्ट्राला दिलेल्या अनेक देणग्यांपैकी एक म्हणजे समृद्ध साहित्य. पंथियांच्या या साहित्यामध्ये सर्वप्रथम उल्लेख करावा लागेल असा ग्रंथ म्हणले स्थानपोथी. चक्रधरस्वामींनी महाराष्ट्रात ज्या ठिकाणी भ्रमण केले त्याची भौगोलिक माहिती देणारा ग्रंथ म्हणजे स्थानपोथी. चक्रधरस्वामींनी भेटी दिलेल्या ठिकाणी पंथियांनी ओटे बांधले आहेत. त्यामुळे आजही आपणास स्थानपोथीतील गावांची, नगरांची माहिती मिळते. यातील अनेक गावे, नगरे आजही अस्तित्वात आहेत. त्यामुळे यादवकालीन महाराष्ट्र समजून घेताना स्थानपोथीचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. एकूणच या ग्रंथाच्या माध्यमातून आपणास यादवकाळातील महाराष्ट्राचा भूगोल,  संस्कृती, जीवनपद्धती, ग्रामरचना, खाद्य संस्कृती, व्यवहार, प्रशासन, घर बांधणी, व्यापार व व्यवसाय याविषयी सविस्तर माहिती मिळते. त्याकाळच्या महाराष्ट्राचे समग्र दर्शन घडवणारा उत्कृष्ट असा दुसरा ग्रंथ नाही.

लीळाचरित्र मराठीतील पहिला गद्य चरित्रग्रंथ – महानुभाव पंथांचे संस्थापक चक्रधरस्वामी त्यांच्याविषयीच्या आख्यायिकांच्या संग्रहाला लीळाचरित्र असे नाव आहे. महींद्रबास ऊर्फ म्हाईंभट यांनी नागदेवाचार्यांच्या मदतीने चक्रधरांच्या लीळा संकलित केल्या. याचा रचनाकाल सन ११७८ च्या आसपासचा आहे. तत्कालीन राजकीय, सामाजिक व धार्मिक जीवनाचे मार्मिक चित्रण लीळाचरित्रातून आले आहे.  लीळाचरित्राची भाषा म्हणजे यादवकालीन मराठी गद्याच्या समृद्धतेचा उत्तम नमुनाच होय. छोटी छोटी अर्थपूर्ण वाक्ये, अलंकृत साधेपणा हे तिचे विशेष होत. त्यावेळचे खाद्यपदार्थ, वस्त्र, चालीरिती, करमणुकीचे प्रकार, कायदे, सामाजिक सुरक्षा, सण, उत्सव इत्यादी सामाजिक जीवनाच्या दृष्टीने उपयुक्त असे अनेक उल्लेख या चरित्रग्रंथातून आले असल्यामुळे तत्कालीन समाजजीवनाच्या व धार्मिक जीवनाच्या दृष्टीने हा ग्रंथ महत्त्वाचा आहे. चक्रधरांच्या काळातील वाक्प्रचार, म्हणी यांचा उपयोग करून भाषेला सजविण्याचा प्रयत्न म्हाईंभटांनी केला आहे. साधी, सरळ, सोपी पण आलंकारिक भाषा हे या चरित्रग्रंथाचे वैशिष्ट्य.

ऋद्धिपूरलीळा उर्फ गोविंदप्रभूचरित्र – ऋद्धिपूरचे चक्रधरांचे गुरू गोविंदप्रभू उर्फ गुंडमराउळ यांनी समाधी घेतल्यानंतर त्यांच्या आठवणी म्हाइंभटाने गोळा केल्या व त्यातून ऋद्धिपूरलीळा उर्फ गोविंदप्रभूचरित्र हा ग्रंथ सिद्ध केला. याचा रचना काळ इ.स. १२८८ आहे. प्राचीन वऱ्हाडी भाषेच्या अभ्यासासाठी हा एक उपयुक्त साधन ग्रंथ आहे. गडू = तांब्या, हारा = टोपली, हेल = पाणी भरण्याचे मडके, पोपट / पावटे = उकडलेल्या तुरीच्या शेंगा, गीदरी, उकड = नीट न बसलेला, कोनटा = कोपरा असे शब्द या ग्रंथात भेटतात.

मराठीतील पहिला कथासंग्रह दृष्टांतपाठ – दृष्टांत म्हणजे छोटीशी बोधकथा होय. प्रत्येक दृष्टांत स्वतंत्र, रोचक आहे. विचारप्रतिपादन, तत्त्वज्ञान, मांडणी, भाषाशैली आणि समाजजीवनाचे निरीक्षण या सर्वच गोष्टींनी हा ग्रंथ अपूर्व आहे.  चक्रधरांचे तत्त्वज्ञान विद्वानांना रुचेल अशा मराठीतून मांडणे व अध्यात्मासारखे शास्त्र पेलण्यास समर्थ अशी शब्दसंपत्ती मराठीत रूढ करणे हे केशिराजाचे मोठे कार्य. दृष्टांतपाठ हा फक्त तत्त्वज्ञानाचा ग्रंथ नाही तर मराठीतील लोककथांचे पहिले संकलन आहे. खरे तर ‘म्हातारिया’ना तो सोप्या भाषेतील अज्ञानमुंचन करणारा ज्ञानग्रंथ आहे.

रुक्मिणीस्वयंवर – नरेंद्रस्वामींनी लिहलेला हा ग्रंथ म्हणजे मराठीतील पहिले शृंगारिक आख्यानकाव्य. काव्यदृष्ट्या व कालदृष्ट्या साती ग्रंथांमधील पहिल्या क्रमांकाचा ग्रंथ. हे भक्तीतून उमललेले विदग्ध काव्य आहे. ज्या यादवकाळात रुक्मिणीस्वयंवर लिहिले गेले त्या काळात मराठी वाङ्मयाच्या भावसृष्टीवर श्रीकृष्णाच्या भक्तीचे अधिराज्य होते. या काव्याची रचना संस्कृतमधील महाकाव्यांच्या धर्तीवर आहे. वर्णनाची विपुलता व कथानकाची मंदगती यांचा प्रत्यय येतो. रुक्मिणीस्वयंवराच्या कथेवर अनेकांनी रचना केली पण नरेंद्राची सर कुणालाच आली नाही. खरीखुरी कलावंताची दृष्टी असणारा नरेंद्र हा मराठीतील पहिला कवी आहे.

शिशुपालवध – महानुभावांच्या साती ग्रंथांपैकी एक. याचा कर्ता भास्करभट्ट बोरीकर आहे. रुक्मिणी-श्रीकृष्ण यांच्या चित्रणासोबतच शिशुपाळवधाचे चित्रण या ग्रंथात आहे. विरक्ती व भक्तीपेक्षा शृंगाराचे चित्रण या ग्रंथात अधिक आढळते. या ग्रंथाविषयी बाईदेवबास म्हणतात “भटो ग्रंथु निका जाला : परि निवृताजोगा नव्हेचि” (ग्रंथ तर उत्तम झाला आहे पण निवृत्तीमार्गासाठी उपयुक्त नाही!) बाइदेवबासांचे हे उद्गार मराठी समीक्षेचे पहिले वाक्य ठरते.

उद्धवगीता – महानुभावांच्या साती ग्रंथांपैकी एक. याचा कर्ता भास्करभट्ट बोरीकर. भागवताच्या एकादशस्कंधावरील मराठीतील ही पहिली टीका ठरते.

वच्छाहरण – महानुभावांच्या साती ग्रंथांपैकी एक. कर्ता दामोदर पंडित. दामोदरपंडिताचा कवित्वाचा विलास वृंदावनवर्णन, यमुनावर्णन, श्रीकृष्णमूर्तीवर्णन यांमधून प्रकर्षाने जाणवतो. श्रीकृष्णवर्णन आणि पंथाच्या तत्त्वज्ञानाचा प्रचार हे दुहेरी कार्य दामोदरांनी साधले आहे.

सैह्याद्री-माहात्म्य किंवा सैह्याद्रवर्णन – सैह्याद्री-माहात्म्य किंवा सैह्याद्रवर्णन हा महानुभावांच्या साती ग्रंथांपैकी एक. याचा कर्ता रवळोबास आहे. मूळ ग्रंथ शके १२५४ ते १२७५ यादरम्यान केव्हातरी लिहिला गेला असावा. सैह्याद्रवर्णन काव्यातील सह्याद्री म्हणजे माहूरचा डोंगर. पश्चिम घाटावरील सह्याद्री डोंगराशी या काव्यातील सह्याद्रीचा काही संबंध नाही. सैह्यादी-माहात्म्य हे काव्य, कवीचे वर्णनचातुर्य, त्याची प्रतिभासृष्टी आणि काव्यातला रसाविष्कार या दृष्टीने वाचले तर, रवळोबास हे एक एक प्रतिभावंत कवी होते असे प्रत्ययास येते.

ज्ञानप्रबोध – महानुभावांच्या साती ग्रंथांपैकी एक. याचा कर्ता विश्वनाथ. काव्य व तत्त्वज्ञान यांचा संगम; वैराग्याची व भक्तीची शिकवण या ग्रंथात आहे.

अशा वैविध्यपूर्ण ग्रंथाच्या लिखाणातून पंथियांनी मराठीचे साहित्यविश्व प्राचीनकाळी समृद्ध केले आहे. त्यांच्या या साहित्याचा वारसा पुढील काळात संत ज्ञानेश्वरांनी पुढे नेला. संत ज्ञानेश्वर माऊलींचा भावार्थदीपिका, अमृतानुभव, चांगदेवपासष्टी अशा ग्रंथांनी मराठी भाषेतील साहित्याला वेगळ्या उंचीवर नेले. तर त्यानंतर संत नामदेव, संत तुकाराम महाराज यांनी केलेल्या रचनांनी भक्तीची परंपरा जनसामान्यांपर्यंत पाझरवण्याचे काम केले.

अशा या समृद्ध मराठीभाषेला नुकताच अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला आहे. ही प्रत्येक मराठी माणसासाठी नक्कीच अभिमानाची बाब आहे.

हेमंतकुमार चव्हाण,

विभागीय संपर्क अधिकारी

0000