मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला आहे, ही महाराष्ट्रासाठी आणि मराठी भाषिकांसाठी अभिमानाची बाब आहे. या निमित्ताने 98 वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन दिल्ली येथे आयोजित करण्यात आले आहे. त्यामुळे दिल्ली पासून गल्लीपर्यंत एक मंतरलेले वातावरण महाराष्ट्रात तयार झाले आहे. मराठी भाषा तिचा विस्तार घराघरातील मराठी मराठीच्या अन्य भाषिक भगिनी मराठीचा विस्तार सात समुद्रापलिकडे गेलेली मराठी अशा अनेक विषयांवर चर्चा रंगत आहे ऊर भरून यावा असे वातावरण तयार होत आहे. या पार्श्वभूमीवर मराठी भाषेचा ऐतिहासिक वारसा, तिची प्राचीनता, शासनाच्या योजना आणि जागतिकस्तरावरील आपल्या माय मराठीची नोंद या सर्व घटनाक्रमाचा उहापोह करणे औचित्यपूर्ण आहे.

मराठी भाषेचे प्राचीन संदर्भ

मराठी ही इंडो-आर्यन भाषाकुटुंबातील महत्त्वाची भाषा आहे. तिचा उगम संस्कृत भाषेतून झाल्याचे भाषाशास्त्रज्ञ मानतात. मराठीत प्राचीनतम लिखित संदर्भ १०-११ व्या शतकातील ‘शिलाहार ताम्रपटां’मध्ये आढळतात. महानुभाव पंथाचे संस्थापक चक्रधर स्वामी यांनी लिहिलेले लीळाचरित्र हे मराठीत उपलब्ध असलेले सर्वात प्राचीन गद्य स्वरूपातील साहित्य आहे. मुकुंदराजांनी रचलेला विवेकसिंधू हा ग्रंथ मराठी भाषेतील पहिला ग्रंथ आहे. तसेच ज्ञानेश्वरांनी रचलेली भावार्थदीपिका (ज्ञानेश्वरी) ही मराठीत लिहिलेली पहिली मोठी साहित्यकृती मानली जाते. महाराष्ट्रात अनेक जिल्ह्यांमध्ये सापडलेल्या जुन्या पांडू लिपी, शिलालेख, यामध्ये देखील मराठी भाषेची नोंद सापडते.

मराठी भाषेचा अभिजात दर्जा

भारत सरकारकडून अभिजात भाषेचा दर्जा मिळण्यासाठी काही निकष ठरवलेले होते. यामध्ये

1. भाषेला १५०० वर्षांपेक्षा अधिक प्राचीन लिखित साहित्य परंपरा असावी.
2. स्वतंत्र व्याकरण आणि समृद्ध साहित्य असावे.
3. संस्कृतीवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव असावा.

लीळाचरित्र, ज्ञानेश्वरी, तुकयांचे अभंग, दासबोध, पंडितराज जगन्नाथांची संस्कृत-मराठी लेखन परंपरा आणि पुढे येणाऱ्या संत साहित्यामुळे मराठी भाषा या निकषांमध्ये बसते. या संदर्भात पुरावा देण्यासाठी शासनाने शर्थीचे प्रयत्न केले होते. विविध स्तरावरून यासाठी पाठपुरावा केला जात होता. 3 ऑक्टोबर 2024 ला  मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला. त्यानंतर दिल्ली येथील अखिल भारतीय साहित्य संमेलन होत असल्यामुळे सध्या तमाम मराठी मुलुखामध्ये आनंद व्यक्त केल्या जात आहे. मंतरलेल्या आणि भारावलेल्या वातावरणातच दिल्लीत होणाऱ्या सारस्वतांच्या मेळामध्ये अनेकांनी कुच करायचे ठरविले आहे.

शासनाचे भाषा संवर्धनाचे उपाय

मराठी भाषा टिकवण्यासाठी आणि वाढवण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने अनेक उपाययोजना केल्या आहेत. मराठी भाषा विभागाची स्थापना राज्य शासनाने 2011 मध्ये केली. शासनाने स्वतंत्र मराठी भाषा विभाग स्थापन केला असून, तो जतन आणि संवर्धनाचे विविध धोरण आखतो.

मराठी भाषा धोरण : २०१३ मध्ये राज्य शासनाने मराठी भाषा संवर्धन आणि प्रसारासाठी धोरण आखले.

मराठी भाषेच्या संरक्षणासाठी कायदा: २०२२ मध्ये ‘महाराष्ट्र मराठी भाषा अधिनियम’ संमत करण्यात आला, ज्यामुळे शासकीय कामकाजात मराठी अनिवार्य करण्यात आली आहे.

महाराष्ट्रात प्रत्येक शाळेमध्ये मराठी भाषा अनिवार्य करण्यात आली आहे.

माय मराठीच्या संवर्धनाचा विचार व्हावा यासाठी मराठी भाषा भवन मुंबई येथे होणार आहे.

शासकीय कार्यालयामध्ये मराठी भाषेमध्ये कामकाज करण्याचे निर्देशित करण्यात आले आहे.

मराठी भाषा दिवस (२७ फेब्रुवारी): कुसुमाग्रज यांच्या जयंतीनिमित्त मराठी भाषा दिवस साजरा केला जातो.

मराठी शाळांसाठी अनुदाने: इंग्रजी माध्यमाकडे झुकणाऱ्या प्रवृत्तीला आवर घालण्यासाठी मराठी शाळांना अनुदाने दिली जातात.

४) बृहन्महाराष्ट्र मंडळ आणि जागतिक पातळीवरील मराठी भाषा

महाराष्ट्राबाहेर मराठी भाषेचा प्रचार आणि संवर्धन करण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य बृहन्महाराष्ट्र मंडळ करते. अमेरिका, कॅनडा, ब्रिटन, दुबई, सिंगापूर, ऑस्ट्रेलिया यांसारख्या देशांमध्ये बृहन महाराष्ट्र मंडळ कार्यरत आहे. या ठिकाणी मराठी सण उत्सव व भाषा संदर्भातील कार्यक्रम नियमितपणे घेतली जातात. महाराष्ट्रात केवळ चांदा ते बांदा मराठी आहेत अशी धारणात चुकीची ठरते मध्यप्रदेश, तेलंगाना, आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, गोवा, गुजरात एवढेच नव्हे तर सीमा लगत नसतानाही दिल्लीमध्ये जवळपास पाच लाख मराठी नागरिक रहिवासी आहेत. एकट्या दिल्लीमध्ये शेकडो मराठी मंडळे कार्यरत असून स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून त्यांनी आपले मराठी सण उत्सव परंपरा राजधानी दिल्लीमध्ये सुरू ठेवली आहे. नवी दिल्लीमध्ये दोन मराठी शाळा व अनेक मराठी मंडळे मराठी भाषेची सेवा कसोशीने करत आहे.

भारताबाहेर मराठी भाषा :

कविवर्य डॉ. मिर्झा रफी अहमद बेग यांनी आपल्या कवितेमध्ये ….

भाषेचे आणि जातीचे काय असते नाते

भाषा म्हणजे धान्य धर्म म्हणजे जाते

जो जिथे जन्मला तेच त्याची भाषा

पऱ्हाटी कडून बोंडाचीच कराल ना आशा

असे भाषा आणि धर्माचे वर्णन करतात. त्यामुळे महाराष्ट्रात राहणारे हिंदू, मुस्लिम, शीख, जैन सर्व जाती धर्माची मंडळी मराठीमध्ये बोलतात. देवनागरी लिपी आणि अनेक भाषांमधले शब्द स्वतःमध्ये सामावून घेण्याची वृत्ती यामुळे ही भाषा लोकप्रिय आणि अधिक बोलल्या जाते जगामध्ये दहाव्या क्रमांकावर मराठी भाषा बोलली जाते जवळपास दहा कोटी जनता ही भाषा बोलते. काही ठिकाणचे मराठी मंडळ तर भारतातील भाषिक उपक्रमांना लाजवेल अशा प्रकारे कार्यक्रमांचे आयोजन करते. यामध्ये उल्लेखनीय नोंदी म्हणजे लंडनमध्ये मराठी भाषेचा अभ्यासक्रम उपलब्ध आहे. अमेरिकेच्या अनेक विद्यापीठांत मराठी भाषा शिकवली जाते.ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडात मराठी सण-उत्सव मोठ्या प्रमाणावर साजरे होतात. कराचीतील मराठी मंडळी अजूनही गणेशोत्सवाला विसरली नाही.

दुबई आणि सिंगापूरमध्ये मराठी भाषिक मोठ्या संख्येने वास्तव्य करतात. जगाच्या पाठीवर जाई ठिकाणी मराठी माणूस गेला त्या ठिकाणी तो तीन गोष्टी करतो एक म्हणजे मराठी मंडळ स्थापन करतो, दुसरा म्हणजे गणेशोत्सवात गणपतीला विसरत नाही आणि तिसरा म्हणजे महाराष्ट्राने देशाला दिलेल्या आदर्शांना त्याला विसरणे शक्य नसते. त्यामुळे शिवजयंती, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंती व महापरिनिर्वाण दिन, दिवाळी,दसरा, रक्षाबंधन अशा अनेक सणांना मराठी भाषा मराठी उत्सव आणि मराठी अस्मितेचा मुलामा चढलेला असतो त्यामुळे भाषेसोबत संस्कृती हे देखील मराठी भाषा संस्कृतीचे वैशिष्ट्य आहे.

जागतिक स्तरावर मराठी भाषेचे स्थान

मराठी ही जगभरातील प्रमुख भाषांपैकी एक आहे. काही महत्त्वाचे आकडेवारी दाखले –

जगातील सर्वाधिक बोलल्या जाणाऱ्या भाषांमध्ये 10 व्या क्रमांकावर मराठी भाषा आहे. भारतात हिंदीनंतर दुसऱ्या क्रमांकाची मातृभाषा असलेली भाषा. 9 ते 10 कोटीहून अधिक लोकांची मातृभाषा मराठी आहे.

दिल्लीतील महोत्सव

दिल्लीमध्ये मराठी साहित्य संमेलन होणे, ही एक ऐतिहासिक बाब आहे. महाराष्ट्राबाहेर हे संमेलन होत असून, ते मराठी भाषेच्या जागतिक पातळीवरील महत्त्वाचे स्थान दर्शवते. यावेळी साहित्य, भाषा आणि संस्कृती यांचे चिंतन होणार असून, विविध चर्चासत्रे, परिसंवाद आणि ग्रंथप्रदर्शन आयोजित केले जात आहेत. दिल्लीच्या विज्ञान भवनातून प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी या संमेलनाचे उद्घाटन करणार आहे 98 व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष पद लोकसाहित्य आणि लोकसंस्कृतीच्या अभ्यासक असलेल्या तारा भवाळकर भूषवित आहे. ज्येष्ठ नेते शरद पवार हे या संमेलनाचे स्वागताध्यक्ष आहेत. महाराष्ट्रातील शेकडो प्रकाशक आपल्या प्रकाशनासह दिल्लीत डेरे दाखल होत आहे. महाराष्ट्राच्या जिल्ह्यात जिल्ह्यात घट्ट पाळीमुळे असणाऱ्या ग्रंथ चळवळीतील अनेक मान्यवर प्रकाशक साहित्यिक कवी लेखक समीक्षक दिल्लीकडे कूच करणार आहेत त्यानिमित्ताने संपूर्ण देशात भारावलेले वातावरण निर्माण होत आहे. मराठी सारस्वतांमध्ये तर या संमेलनाचे प्रचंड आकर्षण असून विविध उपक्रम संमेलनाची पूर्वतयारी म्हणून गावागावात सुरू झाले आहे.

खरे म्हणजे आमची माय मराठी कधीच लोकल नव्हती ती कायम अटकेपार ग्लोबलच होती. मराठी ही केवळ महाराष्ट्रापुरती मर्यादित नसून ती आता आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पोहोचली आहे. अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्याने मराठीला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले असून, तिच्या संवर्धनासाठी शासन आणि बृहन्महाराष्ट्र मंडळे योगदान देत आहेत. अशा साहित्य संमेलनांच्या माध्यमातून मराठीचा जागतिक प्रसार अधिक व्यापक होईल, यात शंका नाही. त्यामुळेच 21, 22, 23 फेब्रुवारी मराठी भाषकांच्या कॅलेंडरवर राखीव तारीख ठरली आहे… तेव्हा चलो दिल्ली !

प्रवीण टाके

जिल्हा माहिती अधिकारी, नांदेड

9702858777

कवी माधव हे एक निसर्गकवी होते. ते मूळचे कोकणातील असले, तरी त्यांचे बरेचसे आयुष्य आबकारी खात्यातील नोकरीमुळे मुंबईत गेले. असं असलं तरीही कोकणशी त्यांची नाळ घट्ट जुळलेली होती. यातूनच त्यांची हिरवे तळकोकण ही कविता त्यांना खरी ओळख करून देण्यास कारणीभूत ठरली. निसर्गाचे अप्रतिम वर्णन त्यांनी या कवितेत केले आहे. कवी माधव केशव काटदरे यांना जशी कोकणच्या निसर्गाची भुरळ पडली तद्वत कोकणातील अनेक लेखकांना आणि कवींना कोकणने लिहितं केलं. याचं श्रेय जसं लेखक आणि कवी यांच्या प्रतिभेला आहे तसं ते कोकणच्या सौंदर्याला देखील द्यावं लागेल. मुळात कोकणच्या ग्रामीण भागाला संगीत नाटकांचे भलतंच वेड होतं आणि ही परंपरा आजही जपली जातेय. या वेडापायी संगीत नाटकं लिहिणारे कलाकार देखील कोकणच्या या लाल मातीत जन्माला आले. एकापेक्षा एक उत्तम अशी संगीत नाटकं लिहून त्यांनी कोकणचं नाव अक्षरशः साता समुद्रापार पोहोचवलं. याबरोबरंच कोकणच्या व्यक्तिमत्वावर, गावांवर, चालिरितीवर कादंबऱ्या लिहिल्या गेल्या. कोकणची खोडसाळ आणि ईरसाल स्वभावाची व्यक्तिमत्व केवळ कोकणातीलच नव्हे, तर ज्यांचे कोकण जवळच्या नात्या प्रकारे ऋणानुबंध जुळले त्यांनी आपल्या लेखणीतूनही व्यक्तीमत्वे अजरामर केली. पु. ल . देशपांडे हे अशाच विनोदी लेखनशैलीतील एक अजरामर नांव. त्यांनी साकारलेला अंतूबर्वा पुढे रंगभूमीवर देखील आला. या व्यक्तिमत्वानी वाचकांच्या मनावर जसं अधिराज्य गाजवलं, तसंच ते प्रेक्षकांच्या मन:पटलावरही कायम राहिलं.

विसाव्या शतकाच्या प्रारंभी ‘ज्ञानपीठ पुरस्कार’ विजेते वि. स. खांडेकर  यांनी त्यांच्या साहित्यात आर्थिक विषमता, ध्येयवादी व्यक्तिंचे वैफल्य,दलितांवर होणारा अन्याय, दांभिकता दाखवून सामाजिक आशय आणला. ‘श्यामची आई’ या लोकप्रिय पुस्तकाचे लेखक साने गुरुजी यांनी बालकुमारांसाठी कथा, कादंबरी, बालसाहित्य, कविता, निबंध, चरित्र, अनुवाद असे भरपूर लेखन केले. श्यामची आई या पुस्तकाच्या असंख्य आवृत्ती काढल्या गेल्या. आजही हे पुस्तक वाचणाऱ्याच्या नेत्रात पाणी तरळल्याशिवाय राहत नाही. मातृहृदयीमनाच्या साने गुरुजी यांचे लेखन हृदयस्पर्शी असल्याने वाचकांच्या मनावर ते आजही अधिराज्य गाजवत आहे. इतर लेखकांपैकी ‘बालसन्मित्र’ पाक्षिकाचे संपादक पा. ना. मिसाळ आणि गणेश बाळकृष्ण ताम्हाणे यांची कामगिरी उल्लेखनीय आहे. पुढील काळात ग. त्र्यं.माडखोलकरांनी कादंबऱ्या, एकांकिका, समीक्षा, आणि लघुकथा लिहिल्या. त्यांच्या कादंबऱ्यातून सशस्त्र क्रांतीबद्दलचे प्रेम आणि समाजवादाचा पुरस्कारआढळतो. जवळपास १२०० कथा आणि ५० कादंबऱ्या लिहिणारे शब्दप्रभू श्रीपाद काळे यांनी त्यांच्या साहित्यातून कोकणच्या निसर्गाचे आणि लोकजीवनाचे मार्मिक वर्णन केले. काळे यांच्या लेखणीतून कोकणचा निसर्ग डोळ्यासमोर उभा राहतो. १९५८ साली प्रसिद्ध झालेल्या ‘कोकणी गं वस्ती’ या पहिल्या कथा संग्रहापासून आजवर सातत्याने लेखन करणारे ज्येष्ठ साहित्यिक मधू मंगेश कर्णिक यांनी ‘माहिमची खाडी’ या कादंबरीद्वारे मुंबईतल्या झोपडपट्टीतील माणसांचे जीवन रेखाटले. त्यांच्या साहित्यात मानवी स्वभाव, मानवी जीवन आणि कोकणातील निसर्गाचे कुतूहल व्यक्त झाले. जैतापूर येथील अणुभट्टीवर त्यांनी लिहिलेले लाल बत्ती हे पुस्तक चांगलेच गाजले. कोकण मराठी साहित्य परिषदेची स्थापना करून कर्णिक यांनी कोकणात लेखन आणि वाचन चळवळीला चांगलीच दिशा दिली. आज वयाची नव्वद वर्षे पार केल्यानंतरही मधु मंगेश कर्णिक यांची साहित्याविषयी असणारी ओढ आणि तळमळ नक्कीच अभिमानास्पद अशी आहे. दिल्ली येथील साहित्य संमेलनात प्रकाशित होणाऱ्या माझ्या “मंतरलेले दिवस” या पुस्तकाला भाईंनी स्वतःच्या हस्ताक्षरात प्रस्तावना लिहून दिली, ही बाब माझ्यासाठी नक्कीच अभिमानास्पद आहे. करूळ या त्यांच्या गावात भाईंच्या पुढाकाराने सुरू झालेले मधु मंगेश कर्णिक ग्रंथालय आज कोकणची वाचन चळवळ पुढे नेण्यास हाभार लावतआहे.

साठोत्तरी काळातील साहित्यिक चि. त्र्यं. खानोलकर (आरती प्रभू) यांनी नाटक, कादंबरी व कथेच्या क्षेत्रातकोकणातील दंतकथा व गूढता यांचा प्रभावी उपयोगकेला. कोकणात आजही अनेक दंतकथा सांगितल्या जातात. याबरोबरच अनेक गुढगोष्टी मोठ्या खुमासदारपणे आणि रंगवून सांगितल्या जातात. खानोलकर यांनी आपल्या लेखनात कोकणच्या या बारकाव्यांचा उत्तम आढावा घेतला. त्यांच्या साहित्यातून मानवी जीवनातील अतर्क्य आणि अद्भूत यांचा शोध घेण्यामुळे त्यांचे वेगळेपण जाणवते. मं. वि. कोल्हटकर, वि. कृ. नेरूरकर यांच्या साहित्यात कोकणातील अज्ञाताच्या भीतीचे चित्रण आहे. प्र. श्री. नेरूरकर यांनी कादंबरी, नाटक, बाल साहित्य, प्रवासवर्णन आणि चरित्रे साकारली आणि मालवणी बोलीतील साहित्यावर संशोधन केले. मराठी, संस्कृत आणि इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व असलेले संसदपटू बॅ. नाथ पैं यांना मराठी कवीच्या काव्यपंक्ती मुखोद्गत असत. गं. बा. सरदार यांनी आपल्या ग्रंथांतून सामाजिक प्रबोधनाचे विचार मांडले. चंद्रकांत खोत यांचे कविता संग्रह, कादंबऱ्या ‘उभयान्वयी अव्यय’ आणि’बिंब-प्रतिबिंब’ प्रसिद्ध आहेत.  त्यांचे बालसाहित्य मात्र काही कारणामुळे दुर्लक्षित राहिले. सतीश काळसेकर यांचा ‘वाचणाऱ्याची रोजनिशी’ हा लेखसंग्रह आणि ‘इंद्रियोपनिषद’ कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. लोकप्रिय लेखक रत्नाकर मतकरी यांनी भयकथा, नाटकं, आणि बालनाट्ये अशी शेकडो पुस्तकं लिहिली आहेत.

जयवंत दळवी यांनी देखील कथा, कादंबऱ्या, नाटके या साहित्यप्रकारात ‘चक्र’, ‘महानंदा’, ‘संध्याछाया’, ‘बॅरिस्टर’, ‘सूर्यास्त’ ‘पुरुष’, ‘सारे प्रवासी घडीचे’ अशी लोकप्रिय पुस्तके लिहिली.जयवंत दळवी हे दादरला भवानी शंकर रोडला विकास सोसायटीमध्ये राहत असत. याच ठिकाणी आमचे काका देखील राहत असल्याने बालपणी अनेकदा आमचे दादर येथे जाणे व्हायचे. दररोज सायंकाळी जयवंत दळवी एक फेरफटका मारण्यासाठी दादरच्या परिसरात फिरत असत. जाता येता आम्हाला त्यांचे दर्शन व्हायचे, मात्र ते त्यांच्याच विचारात मग्न असल्याचे दिसून येई.  साहित्यातून महानगरीय माणसाचे दुःख मांडणाऱ्या ह. मो. मराठे यांच्या ‘निष्पर्ण वृक्षावर भर दुपारी’ आणि ‘काळेशार पाणी’ या कादंबऱ्या गाजल्या. माधव कोंडविलकर यांचे ‘मुक्काम पोस्ट देवाचे गोठणे’ या पुस्तकातून वाचकांना उपेक्षित जीवनविश्वाचा परिचय झाला.कोंडविलकर यांनी अखेरचाकाही काळ देवरुख येथे वास्तव्य केले होते.

आ. ना. पेडणेकर यांच्या लेखनात कोकणातील लोकजीवन आणि निसर्ग यांचे चित्रण आढळते. ‘शैलुक’, ‘मैत्र’, ‘वेडा’, इत्यादी कथासंग्रहातून सामाजिक आ. ना. पेडणेकर यांच्या लेखनात कोकणातील लोकजीवन आणि निसर्ग यांचे चित्रण आढळते. त्यांनी ‘शैलुक’, ‘मैत्र’, ‘वेडा’, इत्यादी कथासंग्रहातून सामाजिक विकृतींचा निषेध केला. श्री. ना. पेंडसे यांच्या लेखनातून प्रादेशिक जीवनासह मानवी जीवनाचे मर्म दिसते. त्यांच्या ‘एल्गार’, ‘हद्दपार’, ‘गारंबीचा बापू’ आणि ‘तुंबाडचे खोत’ या कादंबऱ्या आणि नाटके प्रसिद्ध आहेत. विद्याधर भागवत हे ‘आरती’ मासिकाच्या संपादनाबरोबरच कविता, कथा, कादंबरी, नभोनाट्य, बालसाहित्य, साहित्य समीक्षा आणि चरित्रलेखन करीत असत. त्यांना बालकवी ठोंबरे यांच्यावरील ‘ऐलतटावर -पैलतटावर’ कादंबरीसाठी पुरस्कार मिळाले. कोकणातील प्रख्यात लेखकांनी लिहिलेली नाटकं ज्यावेळी मुंबईतील नाटक कंपनीमार्फत कोकणच्या रंगमंचावर येत त्यावेळीही नाटकं पाहण्यासाठी प्रेक्षकवर्ग मोठी गर्दी करत असे.

डॉ. विद्याधर करंदीकर यांनी कवितासंग्रह, मालवणी एकांकिका तसेच केशवसुत आणि वीर सावरकर यांची चरित्रे लिहिली. करंदीकर पीएचडी करत असताना त्यांचे मार्गदर्शक असणाऱ्या, देवरुख येथील लेखक डॉ. सुरेश जोशी यांच्याकडे त्यांचे येणे व्हायचे. अनेकदा डॉक्टर करंदीकर यांची जोशी सरांच्या घरी भेट झाली. अत्यंत साधे असणारे हे व्यक्तिमत्व एका वेगळ्याच रसायनाने बनलेले असल्याची प्रत्येक भेटीत जाणीव व्हायची. मूळ बेळगावचे असणारे मात्र नोकरीनिमित्त देवरुख महाविद्यालयात प्राचार्य पदी विराजमान झालेले डॉ. सुरेश जोशी यांनी मधुभाई यांच्या खांद्याला खांदा लावून कोकण मराठी साहित्य परिषदेसाठी काम केले. जोशी यांची आजवर दहा पुस्तक प्रकाशित झाली असून त्यांचा ज्ञानेश्वरीवर गाढा अभ्यास आहे.प्रसिद्धीपासून दूर असणारे लुई फर्नांडिस यांच्या साध्या, सरळ शैलीतील कथांतून राष्ट्रभक्ती, स्वातंत्र्य, ध्येयनिष्ठ आणि धर्मनिरपेक्षता व्यक्त झालेली आहे. अनंत वासुदेव मराठे हे व्यासंगी लेखक आणि ‘किरात’ साप्ताहिकाचे संपादक होते. त्यांनी अनेक ऐतिहासिक, धार्मिक ग्रंथाचे संपादन केले होते. प्रख्यात ललित लेखक रविंद्र पिंगे यांक २०० ललित लेख, ३०० व्यक्तिचित्रे आणि कथाकादंबऱ्या लिहिल्या वि.स.सुखटणकर यांच्या साहित्याची प्रेरणा मानवी स्वभाव आणि जीवनातील नाट्य ही होती. सिंधुदुर्ग साहित्य संघाचे सक्रिय कार्यकर्ते हरिहर आठलेकर हे वाड्‍मयीन कार्यकर्ता, आणि ललित लेखक म्हणून परिचित होते. शरद काळे यांचे ललित लेख, कथा व कविता सत्यकथा ‘आरती’ मासिकांमधून प्रसिद्ध झाल्या. या काळात ज्या स्त्री लेखिका पुरुषांच्या बरोबरीने साहित्याच्या क्षेत्रांत सक्रिय होत्या, त्यातील ‘विभावरी शिरुरकर’ या टोपण नावाने लिहिणाऱ्या मालतीबाई बेडेकर पूर्वाश्रमीच्या कोकणातील होत्या. त्यांच्या ‘कळ्यांचे निःश्वास’ कथासंग्रहात स्त्रियांचा भावनिक व्यथांचे दर्शन घडते.

कोकणात अनेक नाटककार झाले. गडकऱ्यांच्या प्रभावाने ल. मो. बांदेकर यांनी ‘आर्य चाणक्य’, ‘सेकंड लिअर’ अशी नाटके लिहिली. मामा वरेरकर यांनी ‘हाच मुलाचा बाप’, ‘संन्याशाचा संसार’, ‘सत्तेचे गुलाम’, ‘करीन ती पूर्व’ इत्यादी ३७ नाटके लिहिली आणि त्यातून सामान्यांचे प्रश्न मांडले. मो. ग. रांगणेकर यांच्या ‘कुलवधु’ नाटकाला फार लोकप्रियता मिळाली. त्ति त्र्यं. खानोलकर यांच्या ‘एक शून्य बाजीराव, ‘अजब वर्तुळाचा’ या दर्जेदार नाटकांनी रंगभूमी गाजविली. कोकणच्या ग्रामीण भागात आजही संगीत नाटकांची परंपरा कायम आहे. विशेष म्हणजे कोकणातल्या  लेखकांनी जी संगीत नाटके लिहिली आहेत, तीच नाटके, ग्रामीण रंगभूमीवर साकारण्याचा प्रयत्न हे कलाकार करत असतात. श्याम फडके यांनी एकांकिका, मुलांसाठी विनोदी नाटके आणि रसिकांसाठी नाट्यलेखन केले. श्री. ना. पेंडसे यांची महापूर’, ‘संभूसाच्या चाळीत’, ‘चक्रव्यूह’ ही नाटके लोकप्रिय झाली. ऐंशीच्या दशकात हौशी आणि व्यावसायिक नाटककार प्र. ल. मयेकर यांची रूपकात्मक नाटके नाट्यस्पर्धांमध्ये गाजली. लोकप्रिय नाटककार ला. कृ. आयरे यांनी आपली नाटके कामगार रंगभूमीवर सादर केली. आत्माराम सावंत यांनी कामगार नाट्यस्पर्धांसाठी लेखन केले. याच काळात रमेश पवार, वामन तावडे, डॉ. अनिल बांदिवडेकर, तुलसी बेहरे, गंगाराम गवाणकर, मधुसूदन कालेलकर इत्यादींची नाटके प्रसिद्ध होती. प्रसिद्ध नाटककार रत्नाकर मतकरी यांच्या ‘लोककथा ७८’ आणि ‘आरण्यक’ या समांतर नाटकांना मानाचे स्थान मिळाले.मराठी नाटकाच्या इतिहासात कोकणातील हिराबाई पेडणेकर या पहिल्या मराठी स्त्री नाटककार होत्या. आत्माराम सावंत यांनी कामगार नाट्यस्पर्धांसाठी लेखन केले. याच काळात रमेश पवार, वामन तावडे, डॉ. अनिल बांदिवडेकर, तुलसी बेहरे, गंगाराम गवाणकर, मधुसूदन कालेलकर इत्यादींची नाटके प्रसिद्ध होती.

 जे. डी. पराडकर 

(jdparadkar@gmail.com)

देशाच्या राजधानीत दिल्ली येथे २१ ते फेब्रुवारी दरम्यान ९८ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन होत आहे. त्याचवेळी देशाच्या स्वातंत्र्य लढ्याच्या राजधानीत वर्ध्यात दोन अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलने झाली. येवढ्यावरच हा प्रवास थांबला नाही तर मराठीची समृद्धी करण्यास वर्ध्याने मोठे योगदान दिले आहे. पुस्तकी साहित्य आणि जीवनाच्या यशस्वी समृद्ध वाटचालीचे मराठीतील साहित्य जिल्ह्यातील साहित्यिकांनी दिले आहे. यात योगदान देणाऱ्यांची श्रेय नामावली मोठी आहे. पण मराठी भाषेचा विविधांगी अभ्यास करणारे ध्यासवंत जिल्ह्यात होऊन गेले.

मराठी भाषेला शासनाने अभिजात भाषेचा दर्जा दिला, हा उपचार झाला पण जिल्ह्यातील साहित्यिकांनी मराठी भाषेतील साहित्य लिहून जनजीवनावर उपकार केले आहे. गांधीजींनी याच भूमीत मराठीत साहित्य लिहिले. काही हिंदी भजनाचे मराठी भाषेत भाषांतर केले. आचार्य  विनोबा भावे यांनी गिताई लिहिली. देविदास सोटे यांनी याच भूमीत मराठीतल्या वऱ्हाडी साहित्याला वेगळे अंग दिले. प्रा.डॉ.सानप यांनी याच भूमीत समग्र तुकाराम लिहून संतश्रेष्ठ तुकोबारायांच्या विविध सामाजिक योगदानासह जीवनातील समाजहितैशी पैलूंचा परिचय करून दिला. देविदास सोटे यांनी पहिला वऱ्हाडी भाषेचा शब्दकोष वर्ध्यातच लिहिला आणि मराठी साहित्याच्या वर्धिष्णू वाटचालीत योगदान दिले. सेलू तालुक्यातील महाबळा गावचे वसंतराव वऱ्हाडपांडे नागपुरीबोलीचा पहिला शब्दकोष याच भूमित लिहिला. सरोज देशमुख लिहिते व्हा, म्हणतच स्वत: मराठीत लिहितच असतात. मराठी कवी संजय इंगळे तिगावकर यांचेही मराठीच्या विविध पदरांना सोनेरी काठ लावायला हात मागे नाहित. हिंगणघाटचे कवी बुरबुरे, सुनिता कावळे, यांचा मराठीच्या विकास योगदानातला वाटा विसरता येणारच नाही. त्यांच्या वतीने भाषेच्या समृद्धी आणि वृद्धीला योगदान मिळतच असते.

१९६९ आणि २०२३ मध्ये अखिल भारतीय महाठी साहित्य संमेलने याच गांधीभूमीत झाली. वर्धेकरांचे त्यांनी दिलेल्या मराठी भाषेच्या विकासाकरीता  योगदानाबद्दल नि:शब्द असणे आणि व्यक्त होणे आगळेच. भाषातज्ज्ञ डॉ.गणेश देवी म्हणतात, येत्या ३० वर्षात देशातील सुमारे ४०० भाषा नामशेष होतील. पण अमृताते पैजा जिंके, अशा मराठी भाषेचे अमरत्त्व कायमच राहणार.

प्रकाश कथले

पत्रकार, वर्धा